کرب و بلا: آنچه در عاشورای سال 61 هجری رخ داد و نهضتی که حسین بن علی (ع) در کربلا پایه‌گذاری کردند، در سال‌های پس از آن به نفرتی سراسری از ظلم بنی‌امیه انجامید و نهضت‌های شیعی در گوشه و کنار جهان اسلام شکل گرفت. بعد از قیام نافرجام توابین، قیام مختار را می‌توان عمده‌ترین نهضت خونخواهی شهادت امام حسین (ع) نامید که مورخان آغاز این نهضت شیعی را در تاریخ 15 ربیع‌الثانی سال 66 هجری ثبت کرده‌اند.
اثرگذاری قیام مختار و به طور کلی قیام‌های بعد از عاشورا در بیداری مسلمانان و ایجاد روحیه کفرستیزی موضوعی است که «حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو» استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات حوزه‌های علمیه در خصوص آن اظهار داشت: قیام و انقلاب امام حسین (ع) از آن جهت که یک قیام فراگیر، با شعارهای اصیل انسانی بوده، تأثیر فراوانی در انقلاب‌ها و قیام‌های جوامع اسلامی و غیر اسلامی جهان گذاشته است. شعارها و ابعاد قیام امام به گونه‌ای است که در تمام جوامع انسانی گرایش جمعی به آن شعارها از جمله ظلم ستیزی، نپذیرفتن ذلت و خواری، غیرت و بردباری، امر به معروف و نهی از منکر، استبداد ستیزی و استعمار گریزی، نترسیدن از مرگ، پایداری و مقاومت با نیروی محدود و… وجود داشته و نهضت‌ها می‌توانند از آن الگو و الهام گیری کنند.
وی در تبیین قیام‌های شیعی پس از واقعه عاشورا گفت: پس از قیام امام حسین (ع) اولین تأثیر آن در محدوده جهان اسلام در قیام توابین (65 قمری)، پس از آن قیام مختار در سال 66 و سپس در قیام زید پسر امام سجاد (ع) (122 قمری) قابل مشاهده است.
حجت‌الاسلام حسنلو در ادامه به قیام یحیی پسر زید اشاره کرد و گفت: بعد از شهادت زید در سال 121 قمری پسرش یحیی، دنبال کار پدر را گرفت و از راه مدائن به خراسان رفت و مدتی در شهر بلخ به صورت ناشناس می‌زیست، تا اینکه نصر بن سیّار، او را دستگیر کرد و مدتی در زندان بود تا اینکه بعد از مرگ خلیفه اموی، هشام از زندان گریخت و مردم زیادی از شیعیان خراسان اطراف او جمع شوند، او به سوی نیشابور آمد و با حاکم آنجا، عمر بن زراره قسری، جنگید و او را شکست داد و بالاخره در سال 125 قمری در جوزجان، هنگام جنگ با سپاه بنی‌امیه، تیری به پیشانیش اصابت کرد و در میدان جنگ کشته شد و نیروهایش پراکنده شدند. این قیام نیز در ایران دنبال شد و قیام‌های پی در پی رخ داد.
به گفته این پژوهشگر تاریخ اسلام، قیام بنی عباس با شعار «الرضا من آل محمد» حرکت دیگری بود که با هدف انتقام خون شهدای کربلا علیه امویان شکل گرفت.اما قیام «محمد نفس زکیه» اوج قیام‌های علویان در قرن دوم بود. که جز امام صادق (ع) عموم بنی هاشم با او بیعت کرده بودند؛ حتی عالمان و فقیهان اهل سنت چون ابوحنیفه و دیگران با او بیعت کردند و روایات نبوی منقول درباره مهدی (عج) را بر او تطبیق می‌دادند.
مدیر گروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه‌های علمیه، قیام «محمد بن قاسم» از نوادگان امام سجاد (ع) در نیمه اول قرن سوم را از دیگر شورش‌های پس از عاشورا نامید و گفت: از دیگر مقاطع گسترش قیام‌های شیعی، سال 250 هجری در عصر خلافت مستعین عباسی است، در این سال قیام حسن بن زید آغاز شد که در نواحی طبرستان خروج کرد و مردم را به رضای آل محمد (ص) فرا خواند و مناطق طبرستان و جرجان را بعد از یک سلسله زد و خوردهایی به دست گرفت و حکومت علویان طبرستان را تأسیس کرد که تا سال 345 دوام داشت. پس از تأسیس حکومت علویان طبرستان حکومت‌های شیعی دیگر در مناطق مختلف شکل گرفت که همه آنها متأثر از قیام و نهضت عاشورا بودند.
این کارشناس تاریخ با بیان اینکه در عصر حاضر نیز جنبش‌های اسلامی و نهضت‌های آزادی بخش جهان از انقلاب امام حسین (ع) الهام گرفته‌اند، گفت: در انقلاب اسلامی ایران نیز همواره مردم و جامعه شیعی ایران درباره قیام امام حسین و پاسداری آن حضرت و شعارهایش الگو گرفته‌اند. همچنین انقلاب مردم هندوستان به رهبری «گاندی» بر علیه استعمار انگلیس نیز اینگونه است و گاندی می‌گوید: ای ملت هند من هیچ گونه الگو و روشی از هیچکس در دنیا برای شکست استعمار پیر بر نگزیدم مگر از حسین شیعه. انقلاب مردم عراق بر علیه استعمار انگلیس و جنگ با آنها به رهبری علمای شیعه و انقلاب‌ها و نهضت‌های کشورهای اسلامی و غیر اسلامی بر علیه مبارزه با استعمارگران در لیبی الجزایر و….
حسنلو در تشریح جریان شناسی قیام‌های بعد از عاشورا گفت: همه قیام‌های پس از عاشورا نامشروع بودن حاکمیت غیر علویان را به طور مشترک دنبال کردند. قیام امام حسین استمرار دولت باطل بنام اسلام را به تزلزل انداخت؛ آنان خود را به اسلام نسبت داده و مشروعیت ظاهری برای حکومت خود دست و پا می‌کردند اما با قیام امام حسین (ع) مشروعیت امویان مخدوش گردید؛ یزید در آغاز از شهادت امام خوشحال گشت ولی با پایدار شدن نتیجه و اثر آن نادم شد. چیزی نگذشت که هیئت حاکمه اموی از خواب و خیال به درآمد و پس از ارزیابی نتایج حاصل شده به اشتباه فاحش خود پی برد. سیطره سیاسی امویان متزلزل گردید؛ این دست آورد بزرگی بود برای اسلام واقعی و زمینه را برای قیام‌ها و حاکمیت‌های شیعی بعدی میسر کرد.
وی شکل‌گیری و وحدت پیروان اهل‌بیت (ع) را از دیگر آثار این قیام‌ها برشمرد و گفت: یکی از مهمترین نکات و دست آوردهای نهضت امام حسین (ع) سازمان دهی پیروان مکتب اهل‌بیت بود؛ از طرفی این گروه را به دنیا شناساند و رسمیت داد در مقابل مدعیان خویشاوندی پیامبر (ص)، به نحوی که شعاع این قیام از مرزهای اندیشه اسلام فراتر رفت و این قیام خونین نه تنها مورد اعجاب و تحسین مورخان اسلام واقع گردید، بلکه مستشرقان نیز این قیام را الهام‌بخش معرفی کردند؛ چنانکه گفته‌اند: گروه شیعه به قدر کافی هیجان و از خودگذشتگی نداشتند. اما پس از رخداد عاشورا کار دگرگون شد، عواطف این مردم که پراکنده بودند به هیجان درآمد، چنانکه نسبت به رنج و خطر و حتی مرگ، بی‌اعتنا شوند.
وی با اشاره به گفتاری از «نیکلسن» گفت: حادثه کربلا مایه پشیمانی و تأسف امویان شد، زیرا این واقعه شیعیان را متحد کرد و برای انتقام حسین (ع) هم صدا شدند و صدای آنان در همه جا و مخصوصاً عراق و بین ایرانیانی که می‌خواستند از نفوذ عرب آزاد شوند، انعکاس یافت.
به گفته حجت‌الاسلام حسنلو، یکی دیگر از مهمترین آثار قیام عاشورا تفکیک اسلام راستین از اسلام دروغین بود. چنانکه بزرگان نوشته‌اند امام حسین (ع) با شهادت خود توانست، حساب این خلافت انحرافی را از اسلام جدا کند و پرده از روی واقعیت عنصر اموی بردارد که مردم متوجه شوند خلافت بنی‌امیه یک حکومت جاهلی است که لباس اسلام بر تن پوشیده است. بدین ترتیب مردم دریافتند که حکومت اموی، یک سلطنت ظالمانه است که هیچ ربطی به اسلام ندارد … بر اثر قیام امام حسین (ع) ماهیت حقیقی تمام خلفای پس از حضرت، بلکه پیش از حضرت هم کشف شد و لذا خلفای دیگر از امویان و عباسیان و عثمانیان نتوانستند کارهای نامشروع خود را به نام اسلام انجام دهند.
این استاد حوزه گفت: از دست آوردهای مهم قیام امام حسین (ع) که در تمدن اسلامی و سرنوشت تاریخ اسلام بسیار کار ساز بود، زنده شدن روح مبارزه با بیگانگان و پویایی شعار شهادت طلبی که در طول قرون مختلف بویژه قرون و سده‌های اخیر جلوه گر شد و هر نهضت ضداستعماری در اسلام ملهم از مکتب سید الشهداست؛ قیام‌های شبه قاره وقیام‌های دیگر مسلمانان در مقابل استعمار همه برآمده از ذات و آموزه‌های اسلامی است که امام حسین از آنها پاسداری نمود و آن را عملی کرد.
وی ظلم ستیزی و حق طلبی و محوریت اهل بیت (ع) و نامشروع دانستن حاکمیت‌های غیر اهل بیت و تشکیل حکومت و خلافت بر محور اهل بیت (ع) را از نقاط مشترک این قیام‌ها برشمرد.
این کارشناس تاریخ، انتقام خون شهدای کربلا از امویان، سرکوب و سرنگونی حاکمیت آنها و تلاش برای سرکوب نمودن حاکمیت امویان، تشکیل حاکمیت بر محور اهل بیت و بر گرداندن حقوق اهل بیت (ع) از جمله حق حاکمیت و حقانیت حکومت اهل بیت (ع) و اصلاح جامعه واحیای سنن پیامبر (ص) را مهمترین انگیزه‌های برپایی این قیام‌ها دانست.
استاد حوزه و مدیر گروه تاریخ و سیره حوزه‌های علمیه تصریح کرد: آثاری علمی و فرهنگی برجای مانده از حکومت‌های شیعی در جوامع اسلامی این بیانگر این واقعیت است که یکی از ظرفیت‌های مهم تاریخی این قیام‌ها توان انتقال شعارها و اهداف نهضت عاشورا بوده است. چنانچه «خربوطی» دانشمند بزرگ اسلام معتقد است، قیام و شهادت امام حسین (ع) بزرگترین حادثه تاریخی بود، که منجر به تشکّل و تبلور شیعیان گردید و سبب شد شیعه به عنوان یک سازمان قوی با مبادی و مکتبی سیاسی و دینی مستقل، در صحنه اجتماع اسلام آن روز جلوه کند.، این موفقیت خود پیام عاشورا را به نسل‌های بعدی منتقل می‌نمود. اگر امروز مکتب عاشورا زنده است و نهضت عاشورا با شعارها اربعین و زیارت امام حسین (ع) زنده است و به دست ما رسیده است از دستاوردهای همین قیام‌هاست.
