اختصاصی کرب و بلا: در میان نمایش‌های سنتی، تعزیه به عنوان نمایشی آئینی که وقایع تاریخی -مذهبی به‌ویژه واقعه عاشورا و حوادث کربلا را روایت می‌کند، در میان دوستداران اهل‌بیت (ع) دارای جایگاه ویژه‌ای است. اقبال گسترده شیعیان به این آئین سنتی و قدمت چند صد ساله آن موجب شده است تعزیه در کانون توجه پژوهشگران و دین‌شناسان مسلمان و غیر مسلمان قرار گیرد و این نمایش مذهبی از جنبه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد.
از جمله نتایج آثار پژوهشی پیرامون نمایش سنتی تعزیه، کتابی است با عنوان «تعزیه؛ آیین و نمایش در ایران» که توسط «پیتر. جی چلکووسکی» به زبان انگلیسی گردآوری و در سال 1367 توسط «داوود حاتمی» به زبان فارسی ترجمه و منتشر شد.
درباره‌ی کتاب
کتاب تعزیه؛ آیین و نمایش در ایران، حاوی مقالات ارائه شده به مجمع بین‌المللی تعزیه است که تابستان 1355 (1396 ق) با حضور دست‌اندرکاران تئاتر، موسیقی‌دانان، تاریخ‌نگاران و جامعه‌شناسان در شیراز برگزار شد.
به نظر مترجم «کتاب حاضر دست کم برای آشنایان به هنر نمایش، اثری است تازه و سودمند. تازه؛ از این نظر که نخستین اثر آکادمیک در قلمرو خود است و سودمند؛ زیرا ابعاد مختلف و متنوع موضوع را پیش چشم دارد» (ص 1).
آن چنان که چلکووسکی در دیباچه اثر خود آورده است: «مقالاتی که در این کتاب آمده، پیدایش مراسم سوگواری ماه محرم را تا سطح نمایش و تئاتر کامل ردیابی می‌کند. بخش‌هایی از کتاب، پژوهش‌هایی است برای یافتن ریشه‌های ما قبل اسلامی تعزیه؛ در حالی که سایر بخش‌ها تعزیه را با نمایش‌های قرون وسطایی مصیبت حضرت مسیح مقایسه می‌کنند یا برگزاری تعزیه‌ی امام حسین (ع) در کشورهای هم‌جوار ایران، ترکیه، و شبه قاره‌ی هند و پاکستان را شرح می‌دهند» (ص 5).
مقالات کتاب جنبه‌های تاریخی، مردم‌شناختی، هنری، ادبی و موسیقایی تعزیه و خاستگاه و دگرگونی‌های آن را بر می‌شمارد. محدوده‌ی این تحقیق فراتر از ایران، اما کانون آن ایران است. از میان جنبه‌های مختلف تعزیه، بیشتر به جنبه‌ی هنری و کمتر از همه به ارزیابی تعزیه نامه‌ها و میزان انطباق آنها با تاریخ پرداخته شده است. پاره‌ای از اطلاعات کتاب، نادرست و ناشی از نا آشنایی نویسندگان با تاریخ است که گاه مترجم صورت درست آن را یادآور شده است.
برخی از مقالاتی که در این کتاب آورده شده عبارتند از:
- تعزیه: نمایش بومی پیشرو ایران، «چلکووسکی»
- تحلیلی از تعزیه‌ی عروسی قاسم (ع)، «صادق همایونی»
- ابعاد فرهنگی قراردادهای نمایشی در تعزیه، «ویلیام ا. بیمن»
- جنبه‌های نشانه شناختی تعزیه، «آندره زیج ویرث»
- دگرگونی و تحول در ادبیات و موسیقی تعزیه، «عنایت‌اله شهیدی»
- تعزیه و هنرهای مربوط به آن، «ساموئل پیترسون»
- تعزیه و آیین‌های سوگواری در ایران قبل از اسلام، «احسان یارشاطر»
-تعزیه و فلسفه‌ی آن-، «مایل بکتاش»
- تعزیه از دیدگاه تئاتر غرب، «پرویز ممنون»
- منابع ادبی تعزیه، «ال. بی. الول ساتن»
- مرثیه‌سرایی در عهد قاجار، «زهرا اقبال (نامدار)»
-تعزیه‌داری در هند، «حسین علی جعفری»
- تشییع و مراسم عاشورا در لبنان، «میشل مزاوی»
- آیین‌های محرم در آناطولی ترکیه، «متین آند»
درباره‌ی نویسنده
پیتر ج. چلکوفسکی، ایران‌شناس آمریکایی لهستانی‌تبار که استاد رشته‌های مطالعات خاورمیانه، شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی در گروه مطالعات اسلامی و خاورمیانه دانشگاه نیویورک بود.
او مدرک لیسانس خود را در سال 1958 در رشته واژه‌شناسی شرقی از دانشگاه «جگیلونیان» شهر «کراکوف» لهستان دریافت کرد. در سال 1959 به لندن رفت و در سال 1962 در مقطع فوق لیسانس در رشته تاریخ خاورمیانه اسلامی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی (Soas) فارغ‌التحصیل شد.
در میان آثار متعدد پیتر چلکوفسکی، کتاب آینۀ جهان غیب، افسانه‌هایی از خمسۀ نظامی گنجوی به عنوان بهترین کتاب انتشارات دانشگاهی آمریکا و نشریات موزه‌ها در 1975 م / 1354 ش برگزیده شد.
از مقالات این نویسنده می‌توان به «تعزیه، نیایش و نمایش در ایران»، «نظامی: نمایشنامه نویس چیره‌دست»، «هنر و هنرمندان در ایران دوره قاجار»، «حمایتگر و پرهیزکار: هنرهای عامیانه»، ـاز صحرای آفتاب سوخته ایران تا سواحل ترینیداد» اشاره کرد.
بازخوانی کتاب
در عهد صفوی و در نخستین سال‌ها‌ی سده 16 شهادت امام حسین (ع) به صورت عملی میهن‌پرستانه درآمد. در بیشتر مقالات این کتاب نیز هسته اصلی تعزیه را شهادت قهرمانانه امام حسین (ع) پسر دخت پیامبر (ص) می‌داند و امام حسین (ع) را کانون همه اعمال می‌داند که همه چیزحول تصمیمات، افکار، آرزوها و سخنان او دور می‌زند. امام حسین (ع) گاه تنها در بیابان سوزان بر تنهایی هراس‌انگیز خویش نوحه سر می‌دهد و در برابر یارانی که از ترس جان باختن، تنهایش گذارده‌اند، جدش پیامبر(ص) را می‌طلبد.
در تعزیه‌ها صحنه‌هایی وجود دارد که فرد می‌تواند شخصیت‌های محبوب و مغضوب را تشخیص دهد، اما در برخی مقالات شخصیت‌ها را کاملا سفید یا سیاه مطلق معرفی نمی‌کنند. نظر بیشتر نویسندگان مقالات درمورد زبان تعزیه این است که زبان تعزیه از گفتارهای عامیانه است. تقریبا تمام مقالات به این مهم اشاره دارند که همه تعزیه‌ها از نظر موضوع مشابه‌اند ولی از نظر طرح و ساخت با هم تفاوت دارند و این تفاوت می‌تواند در عبارت‌پردازی آنها به چشم بخورد.
در فصول آخر کتاب به تعزیه امام حسین و نمایش آلام مسیح اشاره شده و شباهت‌هایی از آنها را بیان می‌کند، همچنین به مراسم تعزیه در کشورهای دیگر از جمله پاکستان و هند و ترکیه و ... پرداخته شده است.
برگی از کتاب
... ای مسلمانان امان از بی‌کسی بی‌کسم یاران فغان از بی‌کسی
کو انیـــسی تا بپرسد حال من وای بر من وای بر احـوال من (ص 81).
ایها الناس شمـــــــر ذالجوشن نام من هست، کار هست ز من
من ببرم سر امام حسیـــــن (ع) من نترســــــم زخالق کونین
من حسین (ع) را نگون کنم زرین زلزله افکنـــــم به عرش برین (ص 226).
