به گزارش پایگاه تخصصی امام حسین علیهالسلام کربوبلا، در دهه اول ماه محرم که ماه حزن و اندوه است شیعیان به عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت سیدالشهداء اباعبدالله الحسین (ع) میپردازند.
در دهه محرم سنتهای مختلفی از عزاداری در این خطه کشور برگزار میگردد؛ آیینهای عزاداری تیمچه مظفریه تبریز، مشعل گردانی روستای شیشوان عجب شیر، تخته زنی روستای فیروز سالار آذرشهر، شاخسی-واخسی (شاه حسین-وای حسین) تبریز، علم گردانی روستای سیه سران جلفا، شبیه خوانی شهر بخشایش، علم بندی و الله الله حسینا و اینا شهرستان مراغه و شمع گذاری (شمع پایلاما).
نکته جالب این سنتهای عزاداری این است که به علت نحوه خاص برگزاریشان و قدیمی بودن آنها در فهرست آثار معنوی میراث فرهنگی ثبت شدهاند که در ادامه به معرفی آنها میپردازیم:
آیینهای عزاداری تیمچه مظفریه تبریز:
همه ساله در بازار بزرگ و قدیمی تبریز مراسم عزاداری با شور و شوق خاصی برپا میشود. عزاداران بازار با یک نظم و انتظام خاصی سر تا پا سیاه پوش در سوگ حضرت اباعبدالله الحسین (ع) مراسم سنتی - مذهبی سینه زنی و زنجیرزنی را به جای میآورند.
در مقابل هر یک از این دستهها نیز علمهایی به عنوان معرف دسته عزاداری و محله مربوط به آن حمل میشود. مرثیهها و نوحههای خوانده شده در بازار تبریز بیشتر به زبان ترکی آذری و با همان لحن و سبک قدیمی برگزار میشود. دستههای عزاداری پس از طی بخشهای مختلف بازار تبریز از آن خارج میشوند.
پرده خوانی یکی از هنرهای سنتی ایرانی است که با باورها و اعتقادات مردم این مرز و بوم آمیخته شده است. از ذکر جنگها و دلاوریهای حضرت امیرالمومنین علی (ع) گرفته تا مصیبت اهل بیت (ع) در سرزمین خون و تشنگی کربلا همه و همه بر سینه پردههای رنگارنگ نقش میبندد و از سینه پرده خوانان شیرین سخن میگوید.
مشعل گردانی (پولکه گردانی) روستای شیشوان شهرستان عجب شیر:
پولکه نام نوعی «توپ آتشین» ساخته شده از پارچه است که آن را با سیم بسته و پس از نفت اندود کردن، آتش میزنند. آتش گردانی اهالی روستای شیشوان به عقیده بسیاری، به نشانه آتش گرفتن خیمههای امام حسین (ع) در شب عاشوراست. بر اساس این آیین، شبهای تاسوعا و عاشورای حسینی در روستای شیشوان، دهها پولکه آتشین در فضای تاریک شب چرخانده شده و بر ظلمت و تاریکی این شبهای غم افزا غلبه میکند.
تخته زنی (تخته چالانلار) روستای فیروز سالار آذرشهر:
این مراسم در روستای فیروز سالار به اعتقاد اهالی به خاطر تکریم و بزرگداشت مقام حضرت قاسم (ع) و حضرت علی اکبر (ع) و با کاملترین و گویاترین نوحههای محلی برگزار میشود. اعضای این هیئت عزاداری حدود 250 نفر است که ابتدای این دسته ریش سفیدان و بزرگسالان دستههای میانی، جوانان و نوجوانان و انتهای دسته را کودکان تشکیل میدهند.
هر کدام لباسهای رنگی سبز (کودکان) به تن دارند، روسری سیاه، سبز و یا شته عربی بر سرشان میبندند. اعضا به صورت دو صف طویل و موازی کنار همدیگر و دو به دو میایستند و دو تکه چوب صاف دستهدار به اضلاع 10× 20 سانتی متر به ضخامت سه سانتیمتری به دست میگیرند. این آیین عزاداری محرم در روز تاسوعا در اوایل عصر به پایان میرسد.
شاه حسین گویان (شاخسی گویان):
شاهحسینگویان نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان و به طور گسترده در تبریز برگزار میشود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه مییابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخسی» میگویند که کوتاه شده واژه «شاه حسین» است. یکی از اعضای هیات با استفاده از بلندگوهای سیار اشعار مذهبی، مداحیها و نوحههای جانسوز را با آهنگهای دلنشین و حماسی قرائت میکند و شاهحسین گویان جواب میدهند؛ حرکت آرام و طولی این دسته به همراه چراغها و فانوسهایی که در میان جمعیت روشن است، همواره عظمت دلسوختگان حسین را در اذهان متبادر میسازد.
در برخی دستجات، از طبلهای بزرگ و کوچک و سنج و شیپور برای حفظ ریتم آهنگ نوحهها استفاده میشود و در برخی از دستجات، از چوبهای بزرگی در دست استفاده میشود و با حرکت دادن سریع آن شاهحسین گویان، آمادگی خود را برای حضور در رکاب امام (ع) و جنگ با دشمنان اعلام میدارند.
علم گردانی روستای سیه سران جلفا:
علم گردانی سیه سران در روز تاسوعا مابین سه روستای سیه سران، زاویه و لیوارجان برگزار میشود. نحوه برگزاری مراسم به این گونه است که پیش از ظهر تاسوعا، دسته عزاداری سیه سران به همراه هفت علم کشیده قامت، عزاداری کنان به سوی روستای لیوارجان حرکت میکنند و در ورودی روستای لیوارجان علمهای هفت گانه این روستا به پیشواز آنها میآیند. دستههای عزاداری دو روستا وقتی به هم میرسند به یکدیگر سر تعظیم فرو میآورند. در بعد از ظهر همین روز سه علم روستای سیه سران به سمت روستای لیوارجان حرکت داده شده و به همراه سه علم از روستای لیوارجان به سوی روستای زاویه و زیارتگاه آن روستا حرکت داده میشوند، این علمها نیمههای شب به روستای زاویه رسیده و در حیاط زیارتگاه دو علم زاویه نیز به آنها میپیوندد و عزاداری میکنند.
علم بندی و الله الله حسینا «واینا» شهرستان مراغه:
این آیین صبحگاه عاشورا آغاز میشود. دستههای سینهزنی و عزادار قبل از طلوع آفتاب روز عاشورا، دسته دسته در حالی که کفن بر تن یا حولهای به نشانه احرام پوشیدهاند، به حسینیه حاج غفار مراغه میرسند. عزاداران بعد از ادای نماز صبحگاهی عاشورا، در حالیکه صورتها را گل و خاکستر مالیدهاند با پای برهنه دو ردیف را تشکیل میدهند. سردسته این هیئتها ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان جماعت را آماده میکند، سپس کم کم عزاداری را با مضمون «الله، الله، حسینا واینا» یعنی خدایا، خدایا، حسین کجاست؟ شروع میکنند و این مراسم با گردش در نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر ادامه مییابد و در مسیر این دستههای عزاداری قربانیهای بسیاری برای اطعام عزاداران ذبح میشود.
شبیه خوانی شهر بخشایش:
مراسم شبیه خوانی در میدان شبیه خوانی موسوم به شبه میدانی (میدان شبیه خوانی) که در بیرون از روستا قرار دارد که همه ساله در روز عاشورا و اربعین حسینی مراسم شبیه خوانی و عزاداری امام حسین (ع) و مصیبتهای وارده به اهل بیت در کربلا و کوفه و شام در آن برگزار میشود. مراسم تعزیه بخشایش در روز عاشورا و از ساعت ده صبح الی دو بعد از ظهر در چند مجلس برگزار میشود.
ورود امام حسین (ع) و یارانش به میدان نبرد، اقامه نماز صبح عاشورا، مجالس حضرت علی اکبر (ع)، حضرت قاسم (ع)، به میدان رفتن و شهادت برادران حضرت ابوالفضل (ع) و اذن جهاد خواستن طفلان حضرت زینب (س) و شهادتشان از جمله بخشهای این نمایش آیینی است.
نقطه اوج مراسم شبیه خوانی بخشایش، مجلس حضرت ابوالفضل (ع) است که ایشان به میدان رفته، رجز خوانی میکند و بعد از فتح فرات و پر کردن مشک خود در راه بازگشت هر دو دست خود را از دست داده و در کنار نهر فرات به شهادت میرسد که در آخرین لحظات عمر مبارکشان امام به بالین برادر میآید.
مجلس آخر تعزیه، مجلس به میدان رفتن امام حسین (ع) است که بعد از وداع با اهل بیت عازم میدان شده و بعد از رجز خوانی شروع به جنگ مینماید و بعد از مدتی نبرد در قتلگاه، حضرت زینب (س) سراغ برادر میآید.
در پایان مراسم با شهادت امام حسین (ع) و غارت خیام آل الله به پایان میرسد.
شمع گذاری (شمع پایلاما):
دستجات عزاداری این شهرستان اقدام به روشن کردن شمع در مساجد، تکایا و حسینیهها برای یادآوری شمع روشن کردن یاران امام حسین (ع) در شامگاه تاسوعا در 41 خیمه خالی شده انصارش کردند. در این آیین که هنگام غروب تا شامگاه در این شهرستان ادامه داشت، عزاداران با در دست داشتن 41 شمع به مساجد مختلف محلات رفته و با روشن کردن آنها، عشق و ارادت خود را به خاندان عصمت و طهارت (ع) بویژه حضرت ابوالفضل (ع) نشان دادند. در آیین شمع گذاری یا «شمع پایلاما»، عزاداران حسینی این شهرستان به صورت تک تک یا گروهی با خواندن اشعار مختلف و سینه زنان شمعهای خود را روشن میکنند. عزاداران پس از روشن کردن شمعهای خود در محلهای مختلف تا صبح عاشورا به راز و نیاز پرداخته و به قرائت قرآن، نماز و زیارت نامه حضر سیدالشهدا (ع) میپردازند.