آشنایی با مطالعات خاورشناسان درباره شیعه و امامان آنها، به دنبال آن بررسی و نقد این مطالعات با توجه به نقش‌آفرینی و مرجعیت آثار خاورشناسان در مراکز علمی دنیا، از ضرورت‌های دانش نوپای شیعه پژوهی و وظیفه هر پژوهشگر شیعی است. برای درک بیشتر این ضرورت و آشنایی با دیدگاه خاورشناسان به مناسبت شهادت امام باقر علیه‌السلام، با حجت الاسلام و المسلمین سید قاسم رزاقی موسوی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت (ع) پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت‌وگو کردیم که تقدیم مخاطبان فرهیخته پایگاه تخصصی امام حسین علیه‌السلام کرب‌و‌بلا می‌گردد.
ضرورت شیعه پژوهی در غرب چیست؟
آشنایی با مطالعات خاورشناسان درباره شیعه و امامان آنها، به دنبال آن بررسی و نقد این مطالعات با توجه به نقش آفرینی و مرجعیت آثار خاورشناسان در مراکز علمی دنیا، از ضرورت‌های دانش نوپای شیعه پژوهی و وظیفه هر پژوهشگر شیعی است. بررسی کامل این مسئله، آشنایی بیشتر ما با سیر مطالعات خاورشناسان درباره شیعه، به ویژه امامان شیعه را می‌طلبد. تعیین زمان دقیق آغاز شیعه پژوهی خاورشناسان، مستلزم بررسی تبیین دقیق معنا و اقسام شیعه، تبیین مفهوم خاورشناسان، بررسی عوامل مؤثر در سیر مطالعات و عوامل چندی است که این مسئله را دشوار می‌سازد.
گزارش‌های تاریخی حکایت از ارتباط اولیه بین دولت‌های شیعی و مستشرقان، قبل از جنگ‌های صلیبی دارد اما آشنایی رسمیِ خاورشناسان و غربیان با اسلام و تشیع به زمان جنگ‌های صلیبی باز می‌گردد.[1]
اولین مواجهه مسیحیان با شیعیان در منطقه شمال آفریقا با شیعیان فاطمی مصر بود. اگر چه بعید نیست که اندک شیعیان امامی ساکن در فلسطین و سوریه نیز در این جنگ‌ها با غربیان مواجه شده و اطلاعات اولیه‌ای حاصل شده باشد، این اطلاعات به دلیل تعصبات حاکم بر کلیسا و جهان مسیحیت، غرض ورزی و تحریف‌ها، واقعی و منصفانه نیست. اما همین اطلاعات اندکِ همراه با تعصب نیز می‌تواند گویای واقعیاتی از نوع نگاه حاکم بر مسیحیان به شیعه و امامان شیعه در این دوره به شمار آید؛ مطالعاتی که بیشتر از سوی کشیش‌های مسیحی مانند «ویلیام» اسقف اعظم صور، ژاک درویتری، اسقف منطقه اکر (که اکنون آکونا نامیده می‌شود و در شمال فلسطین اشغالی واقع است)، ریکولدو دامونت کروس، نویسنده صلیبی پیرو مذهب سن دومینیک، ریکولدو دامونت کروس، نویسنده صلیبی پیرو مذهب سن دومینیک و دیگران صورت گرفته باشد.[2]
به اعتقاد اتان کلبرگ، قرن‌ها پس از شکست نهائی صلیبی‌ها، تشیع دوازده امامی به شدت ناشناخته ماند[3] و یا استاد مجتبی مینویی معتقد است، اروپائیان - بخصوص در قرون وسطی - از مذهب شیعه چیزی نمی‌دانستند، زیرا از زمان انقراض فاطمیان مصر تا ظهور صفویه هیچ دولتی که مذهب شیعه را رسما قبول کرده و ترویج نموده باشد، وجود نداشته تا مورد توجه اروپائیان قرار گیرد، حسن و حسین علیهماالسلام برای ایشان مجهول بود و صلیبی‌ها با فرقه باطنیه اسماعیلیه از شیعیان مخالف اثنی عشریه تماس حاصل کردند.[4] آشنایی غربیان با شیعه در دوره‌های بعد به ویژه عصر صفویه و قاجار با حضور گسترده غربیان به صورت شخصیت‌های سیاسی، بازرگان و جهانگرد در ایران گسترش یافت. وجه غالب مطالعات این دوره، مطالعات سفرنامه‌ای است. مطالعات علمی و روشمند خاورشناسان درباره شیعه، پیشینه چندانی نداشته حداکثر به اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم برمی‌گردد. مطالعات دانشگاهی در زمینه اسلام شناسی در اروپا با تأسیس کرسی زبان عربی در دانشگاه آکسفورد (انگلیس) و لیدن (هلند) در نیمه اول قرن هفدهم آغاز گردید. این مطالعات به صورت پراکنده در قرن بعد نیز ادامه یافت، ولی هنگامی به اوج خود رسید که منافع کشورهای استعماری غرب در خاورمیانه و سرزمین‌های اسلامی شناخت هر چه دقیق‌تر این جوامع را ایجاب نمود.[5] از این رو مطالعات روشمند و مستمری در زمینه اسلام و مذاهب اسلامی از قرن بیستم آغاز شد و رویکرد خاورشناسان که تا قبل از این بیشتر غیر علمی (تبشیری و یا استعماری وسیاسی) بود به رویکرد علمی و بهره‌مندی از منابع شیعی برای دریافت حقیقت، تغییر یافت. این مرحله با کارهای ایگناز گلدزیهر یهودی (1921-1850 م) اهل مجارستان، آغاز شده و با تحقیقات بعدی لوئی ماسینیون و هانری کربن در سوربن فرانسه و ردولف اشتروتمان و دونالدسن در آلمان ادامه یافت و بعد از انقلاب اسلامی ایران توجه به شیعه دوازده امامی رشد یافت.
آشنایی با مطالعات خاورشناسان درباره شیعه و امامان آنها، به دنبال آن بررسی و نقد این مطالعات با توجه به نقش آفرینی و مرجعیت آثار خاورشناسان در مراکز علمی دنیا، از ضرورت‌های دانش نوپای شیعه پژوهی و وظیفه هر پژوهشگر شیعی است.
با در نظر گرفتن آنچه طرح شد، امام پژوهی در غرب تا چه حد مورد توجه قرار گرفته است؟
امامت پژوهی به عنوان شاخه‌ای از شیعه پژوهی مورد توجه پژوهشگران غربی بوده و آثار متعددی از خاورشناسان در این باره می‌توان یافت. بررسی مسئله امامت به عنوان اصل اساسی در شیعه که عامل اصلی تفاوت با دیگر فرقه‌های اسلامی نیز به شمار می‌آید، در آثار غربیان از اهمیت برخوردار بوده است. از این رو بررسی زندگی و نقش امامان در نگاه غربیان را می‌توان به گونه‌های مختلف یافت؛
1- در کتاب‌های مربوط به تاریخ تشیع و عقاید آنان مانند، «مذهب شیعه یا تاریخ اسلام در ایران و عراق» (لندن 1933)، اثر دونالدسن که به شهادت دکتر سید حسین نصر، هنوز در مطالعات شیعه امامیه مسند و مرجع است. «مقدمه‌ای بر اسلام شیعی» از موجان مومن در سال 1985 و «مقدمه‌ای بر فرقه امامیه» از وحید اختر و «تشیع در مسیر تاریخ» سید حسین محمد جعفری که در ضمن بررسی تاریخ تشیع به زندگانی امامان نیز می‌پردازند.
2- برخی شیعه پژوهان به تحقیق مستقل درباره امامان شیعه پرداخته و کتاب یا مقالاتی درباره سیره، زندگانی و اندیشه امامان تألیف نموده‌اند، محمدعلی امیر معزی در سال 2002، «نکاتی درباره ولایت امامان» را مطرح نمود و به ابعاد ولایت و نقش آن در جامعه شیعی پرداخت، نخستین اندیشه‌های شیعی (تعالیم امام محمد باقر علیه‌السلام) توسط ارزینا لالانی نگاشته شد که برنده جایزه کتاب سال ولایت جمهوری اسلامی ایران نیز شد.
3- یکی از محورهای مهم مطالعات شیعی خاورشناسان، مدخل امامان شیعه در دائره المعارف اسلامی لیدن است که از سوی شیعه پژوهان مختلفی به شرح زیر به نگارش درآمده است؛
لورا اچ. والیری نویسنده مطالب درباره سه امام اول شیعیان، اتان کلبرگ از شیعه پژوهان معرف درباره امام سجاد، امام باقر و امام کاظم علیهم‌السلام، مارشال هاجسن مقاله امام صادق علیه‌السلام، برنارد لوئیس خاورشناسان یهودی، مقاله امام رضا و امام هادی علیهماالسلام، ژوزف الیاش درباره امام حسن عسگری علیه‌السلام و یوهان ترهار مقاله مربوط به امام عصر (عج) را تدوین نمودند. این نوشتار در صدد تبیین دیدگاه شیعه پژوه مشهور اتان کلبرگ، درباره امام باقر علیه‌السلام بر اساس مقاله «امام باقر علیه‌السلام»[6] در دائره المعارف لیدن است.
پروفسور اتان کلبرگ، متولد 1943 م است، تحصیلات خود را در یکی از دانشگاه‌های رژیم صهیونیستی و دانشگاه آکسفورد گذراند. عنوان پایان نامه دکتری او در دانشگاه آکسفورد «نگرش تشیع امامی به صحابه پیامبر صلی الله علیه و آله»[7] بود. زمینه اصلی تحقیقاتی کولبرگ منابع و نظریات و تاریخ شیعه و به ویژه تشیع امامی است. وی استاد زبان و ادبیات عرب موسسه مطالعات آسیایی آفریقایی دانشکده انسان شناسی دانشگاه عبری اورشلیم (بیت المقدس) است.
به اعتقاد اتان کلبرگ، قرن‌ها پس از شکست نهائی صلیبی‌ها، تشیع دوازده امامی به شدت ناشناخته ماند و یا استاد مجتبی مینویی معتقد است، اروپائیان - بخصوص در قرون وسطی - از مذهب شیعه چیزی نمی‌دانستند، زیرا از زمان انقراض فاطمیان مصر تا ظهور صفویه هیچ دولتی که مذهب شیعه را رسما قبول کرده و ترویج نموده باشد، وجود نداشته تا مورد توجه اروپائیان قرار گیرد، حسن و حسین علیهماالسلام برای ایشان مجهول بود و صلیبی‌ها با فرقه باطنیه اسماعیلیه از شیعیان مخالف اثنی عشریه تماس حاصل کردند.
مهمترین آثار:
1) کتابخانه ابن طاووس، احوال و آثار او، که مشهورترین پژوهش شیعی او به شمار می‌آید 2) عقیده و فقه در تشیع امامی 3) و عناوین زیر در دائره المعارف اسلام: امام سجاد، امام باقر و امام کاظم علیهم‌السلام؛ مسلم بن عقیل؛ رجعت؛ سفیر؛ شهید؛ شهید ثانی؛ سلیمان بن صرد خزاعی؛ امین الاسلام طبرسی.[8]
چارچوب ساختاری و محتوای مقاله امام باقر علیه‌السلام در دائره المعارف اسلام چگونه است؟
پروفسور اتان کلبرگ، در مقاله امام باقر علیه‌السلام در دائره المعارف لیدن، در ابتدا به لقب باقر امام اشاره داشته و دو معنی را برای آن مطرح می‌کند، «کسی که علم را می‌شکافد» (یعنی آن را روشن می‌سازد)؛ و «کسی که علم فراوان دارد». به نقل از ابن بابویه به حدیثی از پیامبر اشاره می‌کند که فرموده‌اند: «در تورات به باقر به همین لقب اشاره شده است»[9].کلبرگ سال تولد امام را در سوم صفر یا اول رجب 57 یا 56 ق/ 6- 675 م، بیان می‌کند. شاید با ذکر روایتی که امام می‌توانست مصایب خانواده‌اش در محرم سال 61 ه (نهضت کربلا) را به یاد آورد، سال 56 را ترجیح می‌دهد. همچنین با اشاره به اینکه مادر آن حضرت فاطمه دختر امام حسن علیه‌السلام بود، می‌گوید او هم نوه امام حسن علیه‌السلام و هم نوه امام حسین علیه‌السلام به شمار می‌آمد. ایشان دیدار امام باقر علیه‌السلام با جابر بن عبدالله انصاری در سنین کودکی و ابلاغ سلام پیامبر به او را بیان داشته و این مسئله را گواهی بر مشروعیت امامت او از سوی شیعیان امامیه معرفی می‌کند.[10]
از نکات قابل توجه در این مقاله، دوران امامت امام و دیدگاه کلبرگ بسان سایر خاورشناسان به مسئله امامت است که به دلیل نوع نگاه خاص خود، از درک برخی ظرائف و حقیقت آن عاجزند از این رو از نظر شیعه خالی از اشکال نیست. ایشان امامتِ امام باقر علیه‌السلام پس از وفات امام سجاد علیه‌السلام را در سال 94 ق/ 712 یا 95 ق/713 دانسته و معتقد است ایشان نیز مانند پدر بزرگوارشان سیاست سکوت[11] را ادامه داد و از حمایتِ قیام‌‌هایی که علیه امویان صورت می‌گرفت، خودداری ورزید. ایشان به جریان مباحثه امام با نافع از موالی عمر بن خطاب اشاره داشت که به دستور هشام صورت گرفته بود و آن حضرت بر نافع غلبه یافت از این رو معتقد است این موفقیت او را نزد خلیفه محبوب کرده است.[12]در ادامه بیان می‌دارد که امام چندین بار از سوی هشام به شام فرا خوانده شد و معتقد است حداقل یک بار امام را زندانی کرده است و پس از مدتی به مدینه بازگرداند و به محافظان دستور داد که در طول راه به امام آب و غذا ندهند.
کلبرگ ارتباط میان امام و عمر بن عبدالعزیز را خوب ارزیابی نموده معتقد است او بر خلاف هشام، درباره امام نظر موافقی داشت و پس از ملاقات با او در مدینه، واحه فدک را به علویان بازگرداند. یکی از نکاتی که به نظر کلبرگ از سوی محافل ضد علوی رواج داشت مهدی دانستن عمر بن عبدالعزیز از سوی امام باقر علیه‌السلام است که به هیچ عنوان از سوی شیعه پذیرفتنی نیست.[13] همچنین به پیشگوئی امام بر خلیفه شدن عمر بن عبدالعزیز اشاره و با استناد به یکی از متون امامیه، حدیث امام درباره جایگاه عمر بن عبدالعزیز را بیان می‌کند که می‌فرماید؛ هنگام مرگش مورد احترام مردم خواهد بود و پس از مرگ عمر، اهل زمین بر او خواهند گریست (زیرا او حاکمی شایسته بود) در حالی که اهل آسمان او را لعن خواهند کرد (چرا که وی به رغم همه این‌ها یکی از امویان غاصب بود).[14]
طبق روایتی به نقل از هارون الرشید، امام باقر علیه‌السلام پیشنهاد تصمیم به ضرب سکه طلای اسلامی را گرفت تا از این طریق دینار مسلمین را جایگزین «دیناروس» بیزانسی کند. ایشان در ادامه با نام بردن برخی از شاگردان امام، بیان می‌دارد که شهرت علمی امام باقر علیه‌السلام به زودی از حلقه حامیان شیعی او فراتر رفت تا آن جاکه به تعبیر عبدالله بن عطاء مکی، همه دانشمندان در محضر امام باقر علیه‌اسلام احساس حقارت می‌کردند. وی در ادامه آورده است: امام می‌توانست با حیوانات سخن بگوید؛ نابینایان را شفا دهد؛ و از وقایع آینده خبر دهد (مانند کشته شدن برادرش زید در جنگ، شکست امویان و به قدرت رسیدن منصور عباسی).
مهمترین نقشی که کلبرگ برای امام قائل است تدریس نظام مند و عمومی فقه شیعه از سوی امام باقر علیه‌السلام بود. این نظر در ابعادی وسیع‌تر توسط شیعه پژوه دیگری به نام ارزینا لالانی در کتاب «نخستین اندیشه‌های شیعی: تعالیم امام محمد باقر علی السلام» به تفصیل بررسی و تبیین شده است. کلبرگ در این زمینه می‌نویسد؛ احتمالا امام باقر (علیه‌السلام) اولین کسی بود که آنچه را به آموزه‌های بنیادی شیعه اثنی عشری تبدیل شد، تدوین کرد. مهمترین این آموزه‌ها از نگاه کلبرگ عبارتند از:
کلبرگ ارتباط میان امام و عمر بن عبدالعزیز را خوب ارزیابی نموده معتقد است او بر خلاف هشام، درباره امام نظر موافقی داشت و پس از ملاقات با او در مدینه، واحه فدک را به علویان بازگرداند. یکی از نکاتی که به نظر کلبرگ از سوی محافل ضد علوی رواج داشت مهدی دانستن عمر بن عبدالعزیز از سوی امام باقر علیه‌السلام است که به هیچ عنوان از سوی شیعه پذیرفتنی نیست.
1) انتقال امامت از یک امام به امام بعدی به فرمان الاهی که در نص صریح از جانب خداوند وحی شده و توسط پیامبر و سپس توسط هر امام به جانشین خود آشکار می‌شود.
2) تمام امامان از اولاد فاطمه زهرا (سلام الله علیها) هستند.
3) امامان دانش خاصی دارند که دیگران از آن بی بهره‌اند.
4) امامان ولایت مطلقه معنوی دارند و از ولایت مطلقه سیاسی نیز برخوردارند.
5) هر بیان اعتقادی و فقهی از سوی امام، سخن پیامبر است که از طریق اجداد امام به او رسیده است.
6) امام باقر علیه‌السلام آموزه جدایی (برائت) از دشمنان ائمه را مطرح و از آن حمایت کرده است.
7) امام تحت شرائط خاصی، حفظ نفس از طریق تقیه را جایر دانست و در مواقع خطر برای جان انسان یا عضو بدن، تقیه را واجب می‌داند.[15]
از نظر کلبرگ امام با استدلال فردی (اجتهاد) مخالف بود و از نگاه امام شاگرد ایده‌آل کسی است که بدون چون و چرا حکم امام را دریافت و منتقل سازد و از آن اطاعت نماید و زراره را یکی از معروفترین این افراد می‌داند که در برخی از مسائل کلامی، نظرات مستقلی داشت.[16] وی در برابر امام باقر استدلال کرد که حد وسطی بین مؤمن و کافر وجود ندارد.[17]ایشان همچنین محمد بن طیار یکی دیگر از شاگردان امام می‌داند که در بحث با مخالفان به جای استفاده از کلمات امام، استدلال‌های خویش را به کار می‌برد، به همین سبب امام باقر علیه‌السلام او را توبیخ کرد.[18] ایشان به مباحثه امام با چندین تن از مخالفان مسلمان درباره مسائل فقهی و کلامی اشاره داشته و همچنین درباره ملاقات امام با ابوحنیفه می‌نویسد بر اساس روایات امامیه تصویری نسبتا منفی از ابوحنیفه ارائه شد و در مقابل منابع حنفی، ابوحنیفه را یکی از شاگردان امام معرفی می‌کنند که امام او را بسیار ستوده و پیش بینی کرده است که وی احیاگر سنت پیامبر خواهد بود.[19]
مسئله غلات در دوره امام باقر علیه‌السلام و ادعای ارتباط آنان با امام نیز در پژوهش کلبرگ دور نمانده در این زمینه به ادعاهای ابومنصور عجلی کوفی و مغیره بن سعید عجلی می‌پردازد که هم برای امام باقر علیه‌السلام و هم برای خود درمقام وصی امام، ادعای نبوت کرد. وی به روایت هفتاد هزار حدیث محرمانه جابر بن یزید جعفی از امام نیز پرداخته و او را به همراه مغیره بن سعید از چهره‌های اصلی محافل غلات کوفی بر می‌شمرد.[20] کلبرگ در تلاش است روایات فراوان امام بر ضد غلات را عکس العمل تلاش افراطیون شیعه (غلات) در به خود اختصاص دادن امام باقر علیه‌السلام به غلات معرفی کند. وی در ادامه به رابطه امام با برادرش زید می‌پردازد که در منابع امامیه به صورت رابطه‌ای صمیمانه توصیف شده است؛ و نیز به این نکته اشاره دارد که ابوالجارود زیاد بن منذر که از شاگردان امام باقر علیه‌السلام بود برخی از آموزه‌های خویش را در میان نخستین گروه از هواداران زید (جارودیه) مطرح ساخت و همچنین تفسیرهای آیات قرآن را از امام باقر علیه‌السلام نقل کرده است که بخشی از آنها در کتاب تفسیر علی بن ابراهیم قمی ثبت شده است. در پایان کلبرگ به دیدگاه نویسندگان سنی درباره امام باقر علیه‌السلام می‌پردازد که عموما امام را یک راوی مورد اطمینان (ثقه) می‌دانند گر چه به دلیل نقل از صحابی که مستقیما آنها را ندیده (نقل روایات مرس) مورد خدشه واقع شده است. درباره تاریخ وفات امام باقر علیه‌السلام ایشان بدون انتخاب نظری به اختلاف نظرهای موجود پرداخته و سه تاریخ را بررسی می‌کند؛
در نگاهی کلی به مقاله و داده‌های آن می‌توان این مقاله را با وجود نواقصی که در آن است در مقایسه با برخی دیگر از مقالات امامان شیعه در دائره المعارف حاوی نکات مثبتی در بررسی زندگانی امام باقر علیه‌السلام دانست و بر هر پژوهشگر شیعی روشن است که هیچگاه از یک خاورشناس انتظار نداریم که مثل شیعیان، ائمه را توصیف و تحلیل نماید.
1- روایاتی که رحلت امام را به زید بن حسن (م 120 ق) از خویشاوندان آن حضرت نسبت می‌دهد که به جهت اختلافی که با آن حضرت در میراث پیامبر داشت، پس از دیدار از خلیفه هشام (دوره حکومتی از 105-125 ق) در بازگشت مقداری سم بر روی زین مرکب امام نهاد و بر اثر این سم امام وفات یافت.
2- روایت دیگر عامل مسمومیت و شهادت امام را خود هشام ذکر می‌کند.
3- دسته دیگری از روایات شهادت امام را به بعداز دوره هشام، یعنی دوران خلافت ولید بن یزید بن عبدالملک (125-126 ق/ 743 م) یا دوره کوتاه ابراهیم بن ولید اموی (126-127 ق/ 744 م) و به دستور او می‌داند.[21]
ایشان در پایان توضیحی احتمالی برای این تواریخ بعدی درباره علت این اختلاف زیاد در سال وفات امام، بیان می‌دارد که در اصل این تاریخ‌ها به همنام امام یعنی «محمد بن علی بن عبدالله بن عباس» مربوط بوده و بعد به اشتباه درباره امام باقر علیه‌السلام به کار رفته است. این نوع ترکیب اطلاعات همچنین می‌تواند توضیحی برای روایتی باشد که مطابق آن امام باقر علیه‌السلام در حمیمه وفات یافت. این محل رابطه نزدیکی با انقلاب بنی عباس داشت، احتمالا محمد بن علی در همین مکان درگذشت. آن حضرت در قبرستان بقیع الغرقد در مدینه به خاک سپرده شد و پس از او فرزندش {امام} جعفر بن محمد {علیهماالسلام} به امامت رسید. البته گروهی از شیعیان به نام «باقریه» وفات امام را نپذیرفتند و منتظر بازگشت او به عنوان مهدی بودند.[22]
در نگاهی کلی به مقاله و داده‌های آن می‌توان این مقاله را با وجود نواقصی که در آن است در مقایسه با برخی دیگر از مقالات امامان شیعه در دائره المعارف حاوی نکات مثبتی در بررسی زندگانی امام باقر علیه‌السلام دانست و بر هر پژوهشگر شیعی روشن است که هیچگاه از یک خاورشناس انتظار نداریم که مثل شیعیان، ائمه را توصیف و تحلیل نماید. اما این انتظار می‌رود که با مراجعه به منابع شیعی از مسیر انصاف بیرون نروند و مطابق ادعای خودشان بدور از پیش داوری و غرض ورزی آنچه در پژوهش‌های خود در منابع و مستندات یافتند در معرض دید پژوهشگران قرار دهند که تا حدودی این مسئله در این مقاله ملاحظه می‌شود. ایشان با بررسی نسبتا جامع از زندگانی امام باقر علیه‌السلام به مهمترین رویدادهای زندگی امام پرداخت. ایشان معتقد است، عمل به سیاست تقیه، دوری از مبارزات و اقدامات عملی بر علیه حکومت و اتخاذ سیاست علمی و فرهنگی فرصت را برای امام فراهم نمود تا به تبیین مبانی اعتقادی و نظام مند نمودن تعالیم مذهب شیعه بپردازد.
پی نوشت‌ها:
[1] . عبداللهی، حسین، فرهنگ اسلام شناسان خارجی، ج 1ص 64 و 67.
[2] . اتان کلبرگ، «مطالعات غرب در خصوص اسلام تشیع»، منتشره در مجموعه مقالات همایش تشیع، اسلام و غرب.
[3] . همان.
[4] . مجتبی مینوی، «اسلام از دریچه چشم غربیان»،مندرج در مجموعه مقالات تاریخ فرهنگ.
[5] . محمود تقی زاده داوری، تصویر شیعه در دائره المعارف آمریکانا، مقدمه کتاب ص 12.
[6] . این مقاله توسط پژوهشگر ارجمند آقای حسن طارمی نقد و بررسی شد که در کتاب «تصویر امامان شیعه در دائره المعارف اسلام» منتشر شد.
[7] . The Attitude of the Imami-shiis to the Companions of the prophet، thesis، 1972
[8] . همان، ص 284.
[9] . ابن بابویه، «علل الشرایع»، نجف اشرف، 1385 ق/ 1996 م ص 233.
[10] . البته باید توجه داشت این دیدار به عنوان مستندی بر مشروعیت امامتِ امام از سوی شیعیان نیست، بلکه یک فضیلت و منقبت امام ذکر می‌شود.
[11] . تعبیر به سیاست سکوت، خاص خاورشناسان است، در منابع شیعی این تعبیر پسندیده نیست، به گونه‌ای تعریض بر امام است باید همان رعایت اصل تقیه و اتخاذ سیاست ترجیح اقدامات علمی و فرهنگی بر اقدامات سیاسی (به دلیل مساعد نبودن شرائط) و تلاش برای تدوین مبانی معرفتی و فکری شیعه، تعبیر نمود.
[12] . بایدگفت از آنجا که هدف خلیفه، غلبه نافع بر امام بود (لعلّک تخجله) که حاصل نشد و طبیعی است که نوعی شکست برای خلیفه و نافع به شمار آید.
[13] . الطبقات الکبرى/ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: انتشارات فرهنگ و اندیشه، ج 6 ص 23.
مسلم بن ابراهیم از ابو بکر بن فضل بن مؤتمر عتکى، از ابو یعفور، از گفته یکى از آزاد کردگان و وابستگان هند دختر اسماء ما را خبر داد که مى‌گفته است به محمد بن على گفتم: مردم مى‌پندارند که مهدى میان شماست. گفت: آرى همین گونه است ولى از خاندان عبد شمس است. منظورش عمر بن عبد العزیز بود.
[14] . این اشاره مؤلف از سوی شیعیان پذیرفتنی است و در روایات دیگر داریم که امام فرمودند: «او در جایی می‌نشیند که حقش نیست». محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 46 ص 251 به نقل از: قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح.
[15] . علاوه بر موارد مذکور باید، به نقش امام در مبارزه با انحرافات فکری و عقیدتی دوره، تربیت شاگردان و دانشمندانی که بعدها راوی و ناقل علوم اهل بیت علیهم‌السلام شدند، نیز اشاره داشت.
[16] . توضیح این نکته لازم است که این تعبیر مؤلف درباره زراره که از بزرگترین شاگردان آن حضرت و امام صادق علیه‌السلام بوده و حتی امام او را به برپایی حلقه درس و فتوای دادن تشویق می‌کردند، پذیرفتنی نیست. جریان نقل شده از سوی مؤلف که خود زراره راوی آن است مربوط به دوران جوانی زراره و آغاز تلاش‌های علمی او برای کسب معرفت بیشتر بود. بر اساس گزاره‌های تاریخی این گونه تخریب شاگردانی مثل زراره و همچنین محمد بن طیار که در جدل و بحث قوی بود، صحیح نیست.
[17] . کلینی، الکافی، ج 2 ص 402.
[18] . برقی، محاسن، تهران 1370 ق/ 1950 م، ج 1 ص 213.
[19] . موفق ابن احمد، مناقب ابی حنیفه، بیروت: 1401 ق/ 1981 م، ص 38.
[20] . البته باید درباره جابر تأمل بیشتر داشت، در منابع شیعه جایگاه شیعه با مغیره و ابومنصور قابل مقایسه نیست. محققان شیعه او را ثقه دانسته و همراهی او با غالیان را نفی نمودند.
[21] . رساله فی الاعتقادات، تهران، 1317 ص 105.
[22] . بغدادی، الفرق بین الفرق، ص 38؛ شهرستانی، الملل و النحل، ج 1 ص 165.
یکی از رسالتهای «کرب‌و‌بلا» اطلاعرسانی در حوزه امام حسین علیه‌السلام است که در راستای این رسالت، رویدادهای خبری را پوشش می‌دهد و مصاحبه با افراد صاحب نظر را به صورت غیرجانبدارانه در جهت تبیین دیدگاههای مختلف منتشر می‌کند. در نتیجه نظر افراد مصاحبه شونده لزوما همان دیدگاه «کرب‌و‌بلا» نخواهد بود.
