گنجینه آثار وقفی و اهدایی جمع‌آوری شده در حرم مطهر، طی سال‌های متمادی تحت نظر متولیان امور در مکانی خاص به عنوان خزانه نگهداری می‌شد. خزانه آستان قدس داخل رواق‌های حرم مطهر و بنابر اطلاع منابع بیش از یکصد سال در محلی بین دارالسیاده و دارالحفاظ که مدخل آن از صفه غربی دارالحفاظ بوده قرار داشته است. در دوره نیابت تولیت مرحوم محمدولی اسدی (1304ـ 1314ش) با ایجاد نظم در همه امور آستانه از جمله امور اموالی اشیاء آستان قدس، دفتری برای ثبت و ضبط اشیاء تهیه شد. در همین زمان ایده تأسیس موزه‌ای بزرگ برای حفظ، نگهداری و نمایش گنجینههای آستان قدس رضوی مطرح شد و مکاتباتی نیز توسط رومانوسکی خبره و مقوم اشیاء عتیقه در خصوص اعلام آمادگی برای ایجاد یک موزه در مشهد صورت گرفت. سرانجام در دوره نیابت تولیت فتح‌الله پاکروان (1314 ـ 1320ش) این تصمیم عملی و طرح و نقشه یک موزه باشکوه توسط آندره گدار (مدیر کل فنی دپارتمان باستان‌شناسی فرانسه) ترسیم گردید. در سال 1315 شمسی حجره‌های فوقانی شمال غربی صحن نو (آزادی) و جنوب شرقی صحن کهنه (انقلاب اسلامی) که به یکدیگر متصل بوده به خزانه آستانه و محل نگهداری اشیاء مازاد بر احتیاج اختصاص یافت.
ساختمان موزه: در چهاردهم آذرماه سال 1316 شمسی سنگ بنای اولین موزه آستان قدس طی تشریفات و مراسم خاصی رسماً گذاشته شد. ساختمان موزه زیرنظر آقایان مهندس کنتراتیف و بیوک قهرمانی در قطعه زمینی به مساحت 5700 مترمربع در محل پشت دیوار جنوبی مدرسه علینقی میرزا و صحن نو در مشرق مسجد گوهرشاد، کنار مقبره شیخ بهایی، در سه طبقه، یک طبقه زیرزمین و دو طبقه فوقانی به زیربنای 1034 مترمربع از آجر و بتون مسلح ساخته شد.
اشیاء موزه: همزمان با ساخت بنای موزه اقدامات گسترده‌ای برای انتخاب و مستندسازی اشیائی که قرار بود به معرض نمایش درآید انجام گرفت. بدین منظور از آقای مهدی بهرامی مدیر وقت موزه ایران باستان دعوت به عمل آمد، وی از سال 1318 شمسی سه مرحله در مشهد حضور یافت و اقدامات لازم برای انتخاب و آماده سازی اشیاء برای نمایش را به انجام رسانید. دکتر بهرامی در طی مدتی که به دعوت آستان قدس رضوی برای تأسیس موزه همکاری داشت تعداد 189 قلم شی از خزانه و آثار حرم مطهر انتخاب نمود تا برای نمایش به موزه انتقال یابد. اشیاء انتخاب شده در یازده تالار و اتاق به ترتیب دوره تاریخی به نمایش درآمدند.
تحولات موزه قبل از انقلاب اسلامی:
ساختمان موزه تا حدود سال 1350 شمسی در همین مکان قرار داشت اما از این سال به بعد به علت تغییر فضاهای وابسته به حرم مطهر و تخریب این ساختمان اشیاء به محل جدید واقع در ضلع جنوب شرقی صحن موزه منتقل شد تا ساختمان موزه مرکزی ساخته و آماده بهره‌برداری گردد. عملیات ساخت و تجهیز ساختمان موزه و کتابخانه و خزانه در سال 1356 خاتمه یافت که به علت وجود مشکلات فنی و عدم رفع نقائص آماده بازدید نبود اما به دلیل اعتراض مردم روزی 2 ساعت از ساعت10 تا 12 صبح گشایش یافت. در سال 1355ش قرارداد ساخت بنای جدیدی برای موزه و کتابخانه آستان قدس با شرکت مهندسین مشاور بوربور بسته شد و این شرکت متعهد شد که در مورد مشخصات اختصاصی آن از کارشناسان موزه بریتانیا استفاده نماید، در ضمن قرارداد دکوراسیون مجموعه با شرکت فرانسوی ژانسن بسته شد.
تحولات موزه‌های آستان قدس رضوی پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی تغییرات مهمی در موزه‌های آستان قدس صورت گرفت و این مراکز فرهنگی توسعه یافت که حاصل آن تشکیل گنجینههای تخصصی بوده است.
کاخ موزه ملک‌آباد: درششم6 آبان ماه 1359 به دستور تولیت معظم آستان قدس کاخ ملک آباد به عنوان موزه گشوده شد و برای مدتی مورد بازدید عموم قرار گرفت.
تاسیس اولین گنجینه تخصصی: از سال 1342 ش. اتاقی برای نمایش تعدادی از قرآن‌های نفیس کتابخانه آستان قدس اختصاص یافته بود. پس از انقلاب اسلامی با توجه به اهمیت آثار موجود و نسخ قرآن‌های خطی که قدمت هزار ساله کتابت قرآن مجید و وقف آن به حرم مطهر حضرت رضا(ع) را نشان می‌داد، ضرورت تشکیل یک گنجینه تخصصی برای نمایش نفائس قرآن‌های خطی بیشتر شد، لذا در سال 1362ش. با رهنمود مقام معظم رهبری و عنایت خاص تولیت معظم آستان قدس رضوی ساختمان فعلی برای این امراختصاص یافت، که با نام گنجینه قرآن و نفائس، در بهمن ماه 1364 شمسی گشایش یافت .
دومین گنجینه تخصصی آستان قدس رضوی در بهمن ماه سال 1369 در طبقه منهای یک ساختمان مرکزی موزه با نمایش حدود 1210 قطعه تمبر مربوط به ایران و سایر کشورهای جهان گشایش یافت.
از سال 1373 شمسی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در پنج نوبت مجموعه‌ای از آثار شامل: نسخ خطی، دستبافت، انواع تابلوهای نقاشی، معرق، منبت و آثار حجمی, ماکت و... را به آستان قدس رضوی اهداء نمودند که همین امر اختصاص فضایی برای نمایش این آثار را ضرورت بخشید. بدین منظور طبقه همکف گنجینه قرآن و نفائس به این امر اختصاص یافت و تعدادی از آثار اهدایی ایشان انتخاب و به نمایش درآمد. در سال 1377 شمسی محل تالار مطالعه آقایان در ضلع جنوب شرقی صحن موزه به گنجینه تخصصی فرش اختصاص یافت. و مجموعه‌ای از فرش‌های دوره صفویه تا عصر حاضر و تعدادی از نفائس منسوجات در آن به نمایش درآمد.
در هشتم تیرماه سال 1378شمسی, گنجینه نجوم و ساعت با تکیه بر مجموعه اهدایی، اشیاء علمی و نجومی سید جلال‌الدین تهرانی، و هم زمان گنجینه ظروف با نمایش مجموعه‌ای از ظروف سفالی، سلادن، چینیهای آبی و سفید، چینیهای پنج رنگ و بلور و با رفتن؛ گنجینه سلاح با نمایش مجموعه‌ای سلاح‌های سرد و سلاح‌های گرم؛ گنجینه هنرهای تجسمی با نمایش مجموعه بی‌نظیری از آثار نقاشی هنرمندان ایرانی چون استاد کمال‌الملک، استاد فرشچیان، و آثار بی نظیری از نقاشان خارجی و گنجینه صدف و حلزون و آثار طبیعی براساس کلکسیون اهدایی محمد سعید فؤاد وهبه از شیعیان سوریایی افتتاح شد. در سال 1378 ش گنجینه تاریخ مشهد، با تفکیک برخی اشیاء ویترین‌های طبقه همکف و انتقال آن به دیگر گنجینه‌ها، بعضی از ویترین‌ها به صورت موضوعی دوباره چیده شد. همچنین در گنجینه سکه و مدال هم مجموعه‌ای از سکه‌های دوره‌های سلوکی، اشکانی، ساسانی مربوط به قبل از اسلام و سکه‌های دوره اسلامی مانند: دوره عباسی، سلجوقی، صفوی و دو عدد سکه نقره ولایت‌عهدی حضرت رضا (ع) و مجموعه مدال‌های اهدایی جهان پهلوان تختی، و دیگر قهرمانان کشورمان، جانبازان انقلاب اسلامی و مدال آوران رشته‌های علمی به نمایش گذاشته شده است. و گنجینه مردم شناسی، در محل حمام مهدی قلی بیک میرآخور شاه عباس صفوی که در تاریخ 1027 هجری قمری وقف بر آستان قدس رضوی شده بود در سال 1385ش. گشایش یافته است.
از آنجا که آستان قدس رضوی دارای فرش‌های ارزشمند و نفیسی است که طی قرن‌های گذشته خاص حرم مطهر بافته شده (مانند فرش‌های شاه عباسی مربوط به دوره صفوی و فرش‌های عمواوغلی و پرده‌ای مربوط به دوره پهلوی اول)، یا به مرور اهداء شده (مانند فرش هفت شهر عشق و فرش معراج) این مجموعه نیاز به گنجینه‌ای درخور نمایش این آثار داشته است با عنایت خاص تولیت معظم و قائم مقام محترم آستان قدس رضوی در سال 1383 ساختمانی جنب موزه مرکزی در دست احداث قرار گرفت که آماده سازی آن تا سال 1390 به طول انجامید.
تشکیلات اداری: موزه‌های آستان قدس از سال 1324 از حیث تشکیلات اداری یکی از بخش‌های اداره خزانه و موزه بودو زیر نظر این اداره به فعالیت می‌پرداخت. پس از انقلاب اسلامی با تغییر چارت سازمانی، موزه و خزانه به عنوان دو اداره مستقل انجام وظیفه نمودند و موزه آستان قدس ابتداء زیر نظر تشریفات و پس از آن زیر نظر مدیریت امور فرهنگی و معاونت امور فرهنگی (تا سال 1378ش.) قرار داشت و از هنگام تشکیل سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی در سال 1379 ش. تاکنون به عنوان یکی از معاونت‌های سازمان توسعه یافت. نمودار سازمانی موجود در سال‌های 1368 و1377 ش. نشان‌دهنده توسعه این اداره پس از انقلاب اسلامی و ایجاد پست‌های سازمانی جدید است. در سال 1368 ش. تعداد 96 پست برای چهار موزه مصوب شد. در سال 1377 ش. چارت سازمانی اداره موزه‌ها با دو پست معاون فنی و پژوهشی و معاون موزه‌ها و امور عمومی جمعاً با 106 پست سازمانی برای 8 موزه مصوب شد، اما اجراء آن به تعویق افتاد و از سال 1379 تاکنون پس از تشکیل سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به عنوان یکی ازمعاونت‌های سازمان توسعه یافت که بنا بر شرح وظایف خود فعالیت می‌نمایند.
در حال حاضر معاونت امور موزه‌های آستان قدس دارای 120 پست سازمانی مصوب برای سه اداره گنجینه‌ها، پژوهش و معرفی آثار و حفاظت و مرمت آثار فرهنگی است که بنا بر شرح وظایف خود فعالیت می‌نمایند.
نتیجه گیری:
بررسی تحولات موزه آستان قدس از زمان افتتاح آن تا کنون نشان می‌دهد که موزه‌ها به لحاظ، تعداد اشیاء به نمایش در آمده، مساحت فضای نمایشی و تنوع گنجینه‌ها، توسعه بسیاری یافته است. ابتدا در ساختمانی با مساحت 1034 متر مربع آغاز به کار نموده و امروزه سه ساختمان با فضای نمایشی حدود 7875 متر مربع به آن اختصاص یافته که نشان می‌دهد هفت برابر توسعه داشته است(غیر از موزه فرش جدید). از نظر تنوع موضوعی در آغاز یک موزه عمومی با اشیاء تاریخی متنوع بوده، اما در حال حاضر یازده موضوع به طور تخصصی به نمایش در آمده است. تعداد اشیاء به نمایش در آمده نیزحدود 26 برابر افزایش یافته است. با توجه به تأثیر مثبت عملکرد فرهنگی آستان قدس در جامعه پس از انقلاب اسلامی، مجموعه‌های شخصی ارزشمندی بخصوص طی سال‌های اخیر اهداء شده و بر غنای آثار موجود در مخازن افزوده است، چنانکه آستان قدس رضوی در آینده نزدیک امکان ایجاد گنجینههای تخصصی با موضوعات: منسوجات، سکه و مدال، آثار و کتیبه‌های سنگی، کاشی، مطبوعات، نسخ چاپ سنگی، گنجینه اسناد و مخطوطات ،همچنین توسعه گنجینههای تمبر، قرآن‌های چاپی، اسکناس، مردم‌شناسی، هنرهای تجسمی و ظروف را خواهد داشت. (به علاوه حرم مطهر به عنوان موزه بزرگ معماری دوره اسلامی)
مشاغل سازمانی نیز در موزه‌ها بسیار متحول شده به طوری که در ابتداء تاسیس موزه تعداد پست‌های سازمانی در نظر گرفته شده برای افراد عادی چند برابر متخصصین بوده، اما پس از انقلاب اسلامی بنابر ضرورت توسعه فرهنگی و در مسیر توسعه گنجینههای تخصصی، ضرورت وجود کارشناسان با تخصص‌های مختلف و مرتبط در موزه‌ها که بی‌شک نقش مهمی در رشد علمی این مراکز دارند افزایش یافته، و این امر با برنامه ریزی برای جذب نیروهای متخصص و همچنین برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای پرسنل واجد شرایط درحال انجام می‌باشد.
