قیام عبدالله ‌بن زبیر (61-72 ق) و مختار بن ابی عبید ثقفی (64-66 ق) از قیام‌های عصر اموی هستند که توفیقاتی نیز داشتند. در این میان ابراهیم‌ بن مالک اشتر به دلیل آوازه، نسب و نفوذش مورد توجه دو گروه قرار گرفت. ابراهیم ابتدا با مختار برای خونخواهی شهدای دشت طف همراه شد اما پس از نبرد «خازر» و تحقق نسبی این هدف و به دست آوردن امارت موصل از او جدا شد. او همچنان در موصل بود تا اینکه زبیریان بر مختار غلبه یافتند و حکومت عراق را به دست آوردند.

جنبش ضداموی و ضدزبیری مختار، یک جنبش اجتماعی ـ انقلابی بود که با هدف خونخواهی امام حسین (ع) و برپایی حکومت عدل شکل گرفته بود. از این رو بررسی جامعه شناختی این جنبش می‌تواند در ارزیابی آن کمک زیادی کند. این پژوهش پس از گردآوری داده‌های تاریخی با رویکرد جامعه شناختی بر پایه چهار محور بنیادی: فرآیند، ساختار و ارتباط با کنش گران جنبش و باورها و نقش نیروهای کنش‌زا، به تحلیل جامعه شناختی این جنبش پرداخته است. دستاورد پژوهش نشان دهنده آن است که در پی دست‌یابی موالی به حقوق خویش، مختار به عنوان رهبر کاریزماتیک توانست موالی و شیعیان را همراه نماید؛ اما به دلیل ناسازگاری باورها با برنامه‌ها و اهداف، نهادی نشدن جنبش در عراق و هم چنین قدرت طلبی مختار، این جنبش دچار بحران شد.

شبث‌بن‌ربعی در دوران حیات خود، پیامبر (ص) را درک کرد ولی از اصحاب ایشان به شمار نمی‌آید. وی به علت نداشتن ایمان قوی، بخش زیادی از حیات خود که از رحلت پیامبر (ص) تا دوران زبیریان را در بر می‌گرفت، به صورت پیوسته بین حق و باطل سرگردان بود.

درباره شخصیت و اهداف قیام مختار گزارش‌های ضد و نقیضی از سوی مورخان با گرایش‌های اعتقادی مختلفی ثبت شده است که تشخیص سره از ناسره برای محققین بسیار سخت است. با این وجود روایات نقل شده از ائمه معصومین (ع) که مهم‌ترین ملاک ما است نشان می‌دهد که حضرات معصومین از این‌که قاتلین حسین (ع) توسط مختار قصاص شده‌اند، رضایت دارند.

عبیدالله‌بن‌حر جعفی از اشراف و بزرگان کوفه بود که در دوران امام علی (ع) در صف معاویه قرار گرفت و مقارن جریان عاشورا امام حسین (ع) را یاری نکرد. بعد از شهادت امام، عبیدالله دچار عذاب وجدان شده، به زیارت قبر حضرت پرداخته و در کنار مختار قرار گرفت. ضعف ایمان ابن‌حر منجر به جدایی او از مختار و قرار گرفتن در کنار زبیریان شد که در نهایت به طرفداری از مروانیان به دست زبیریان کشته شد.

در چنین روزی مختار ثقفی به درجه شهادت نائل شد. مصعب بعد از به شهادت رساندن مختار، دستور داد همسر او را دستگیر کنند. بعد از دستگیری از او خواستند تا از مختار برائت جوید اما عمره که زنی مؤمنه بود از این کار سر باز زد و سرانجام به دستور مصعب گردن او را زدند.

چهاردهم ربیع‌الثانی یادآور قیام مختار ثقفی برای انتقام گرفتن خون سید الشهداء است. مختار در سال اول هجرت در طائف به دنیا آمد و در سال 67 ه‍.ق در کوفه به دست مصعب بن زبیر به شهادت رسید. مختار در هجده ماه حکومتش، هجده هزار نفر از قاتلین سید الشهداء (ع) را به جهنم فرستاد.

در چنین روزی عمر بن سعد فرزند ابی وقاص فرمانده ظالم لشکر یزید به دست مختار ثقفی به درک واصل شد. عبیدالله با وعده حکومت ری، او را مأمور به کشتن امام حسین (ع) و یارانش کرد. لشکر عمر بن سعد در دهم محرم سال 61 به امام حسین (ع) و خانواده‌اش حمله کرد و بیش از هفتاد تن از یاران امام را کشت.