از زمانى که قیام امام حسین (ع) با آن شرایط و ویژگى‌هاى خاص اتفاق افتاده است، سؤال‌هایى در میان نخبگان و اندیشمندان و حتى مردم عادى مطرح بوده است که انگیزه اصلى امام (ع) از اقدام به چنین کارى چه بوده است؟ آیا دعوت کوفیان فلسفه قیام آن حضرت بوده، یا قیام امام (ع) علت دعوت کوفیان؟ و البته بیشمار پرسش هایی از این دست که باید با استناد به منابع گوناگون تاریخی و اندیشه ای پاسخی اغناکننده به آنها داده شود.

شرح مصائب امام حسین (ع) یکى از پر تألیف‌ترین موضوع‌هاى تاریخى است که در هیچ موضوعِ تاریخى به این اندازه کارنوشتارى انجام نگرفته است؛ چرا که در هیچ موضوعى، آن قدر تقاضا وجود نداشته است. افزون بر انگیزه‌هاى دینى، زنده بودن واقعه عاشورا در یادها و خاطره‌ها را نیز می‌توان از مهم‌ترین انگیزه‌ها جهت کارهاى نوشتارى و تحقیق‌ها و تألیف‌ها در این باره برشمرد. با روى کار آمدن سلسله شیعى آل بویه این موضوع گسترش بیشترى یافت و به صورت آشکار در کوچه و بازار برگزار شد و طى قرن‌هاى متمادى تبدیل به رمز و شعار تشیع شد.

پژوهش حاضر به مطالعه، بررسی و جریان‌شناسی تاریخی یکی از مهم‌ترین و مشهورترین قرائت‌ها و برداشت‌ها از واقعه عاشورا، یعنی قرائت حماسی ـ اسطوره‌ای از عصر صفویه تا مشروطه (با تأکید بر مقاتل) می‌پردازد. بر این اساس، پس از بیان چیستی دو واژه حماسه و اسطوره و رابطه و نسبت میان آن دو، به تبیین و پیشینه این رویکرد و قرائت پرداخته شده است.

نوشتار حاضر، ابتدا به پژوهش درباره نام طفل شیرخوار امام حسین (ع) پرداخته و سپس به بررسى سن وى و نقد دیدگاه برخى منابع معاصر در این باره می‌پردازد. در ادامه به کیفیت شهادت این طفل و در پایان، به معرفى و نقد دیدگاه یکى از محققان معاصر درباره دو نفر بودن على اصغر و عبدالله پرداخته است.

این مقاله تلاش می‌کند با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی به انواع گزارش‌ها و سبکشان در این حوزه بپردازد و با معرفی ویژگی‌های هر گونه، آفت‌های عمده و اصلی این عرصه را که سبب برداشتی ناصواب از روایت راستین عاشورا شده، بررسی نماید. آفت‌هایی نظیر تقطیع، برداشت‌های ناصواب و فرقه‌گرایانه، بی‌توجهی به اسناد و مبالغه سبب می‌شود روش‌ها و شیوه‌های اتخاذی در بر گرفتن عناصر تألیفی در حوزه مقتل‌نگاری مخدوش شود. بدیهی است وقتی مقتل پژوه به نوع و سبک تألیفی مقاتل و آسیب‌های آن‌ها توجه کند، می‌تواند براساس آن، به دور از کجاندیشی، تحلیلی صحیح از واقعه عاشورا ترسیم کند.

در میان گزارش‌های مورخان و محدثان اخبار عاشورا، گزارش‌های شیخ صدوق از این واقعه از آن رو شایان مطالعه و بررسی است که عمده گزارش بر جای‌مانده از مقتل وی، مبتنی بر اخبار امامان معصوم (ع)، به ویژه امام صادق (ع) است. پژوهش حاضر پس از ارائه شرح کوتاهی از زندگی و شخصیت علمی شیخ صدوق، به نقد و واکاوی سندی و محتوایی خبری طولانی از امام صادق (ع) درباره واقعه عاشورا از ابتدا تا فرجام آن، می‌پردازد.

فصاحت و بلاغت امیرالمؤمنین علی (ع) زبانزد دوران است و امام حسین (ع) نیز این زبان فصیح را از نیای خویش به ارث برده است؛ شخصیت بزرگواری که در ضدیت با ستم قیام کرد و با قلم شیوای خود به تنویر افکار مردم و بصیرت بخشی به آنان روی آورد. امام حسین (ع) اشعاری دارد که منسوب به ایشان است. درون‌مایه‌های سیاسی، اجتماعی، دینی، زهد و ماند آن محتوای غالب اشعار وی است. از مضامین ارزشمند اشعار امام حسین (ع) حکمت و موضوعات حکمی است؛ ایشان در نظم قصاید حکمی اسلوب سهل، ساده، واقع‌گرا و گاه مخیل بدیع را مطمح نظر قرار داده است تا بدین گونه صدق عاطفه خویش را با زبان شعری فصیح تعبیر نماید.

عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب از شخصیت‌های مشهور تاریخ اسلام و از اصحاب نزدیک امامان نخستین شیعه است. او رسول خدا (ع) را درک کرده و از آن حضرت نیز روایاتی نقل نموده است. عبدالله نزد مورخان شیعه و سنی از جایگاه والایی برخوردار است و از او با احترام یاد کرده‌اند. روایات فراوانی از او نقل شده است. با اینکه او از اصحاب خاص و نزدیک امام حسین (ع) و از چهره‌های برجسته هاشمی بود، ولی در قیام کربلا حضور نداشت. درباره علت حضور نداشتن او در قیام کربلا دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد که در نوشته حاضر، بررسی می‌شود.

واقعه عاشورا از جنبه‌های مختلفی بررسی و مطالعه شده و با این حال زوایای مبهمی از آن دغدغه پژوهشگران این عرصه است. از جمله این جنبه‌ها واکاوی هدف و فلسفه قیام حسینی است و رد یا اثبات آرای مطرح در این مسئله نیازمند فهم چگونگی این رویداد مهم خواهد بود. بخشی از این چگونگی به شناخت تجهیزات به کار رفته در این رخداد خونبار مربوط  می‌شود و دستیابی به کمّیت و کیفیت جنگ‌افزارهای موجود در اردوی حسینی می‌تواند شاهدی بر مقصد و مقصود جنگاوران باشد.

سلیمان بن صرد خزاعی از بزرگان و رهبران شیعه عراق و از اصحاب و یاران نزدیک امامان نخستین شیعه است که در بیشتر حوادث سیاسی، به ویژه جنگ‌های دوران امام علی (ع) و امام حسن (ع) در کنار امامان حضور داشته و سابقه درخشانی از خود به جای گذاشته است. وی با اینکه طلایه‌دار نهضت دعوت از امام حسین (ع) برای آمدن به عراق است، اما خود در حادثه عاشورا غایب بوده است. درباره علت غیبت او در حادثه عاشورا همواره دیدگاه‌ها و احتمال‌هایی مطرح بوده است که در این نوشتار به نقد و بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.