در تاریخ اسلام دو شخصیت بزرگ با لقب سیدالشهدا شناخته می‌شوند: حمزه‌بن‌عبدالمطلب وحسین‌بن‌علی (ع). روشن است که این لقب به معنای برتری و فضیلت یک شهید بر سایر شهیدان است. چنانکه در برخی روایات در کنار سیدالشهدا، افضل نیز درباره حسین‌بن‌علی (ع) آمده است.[1]
نخستین بار این لقب از سوی رسول‌خدا به حمزه‌بن‌عبدالمطلب، عموی پیامبر که در جنگ اُحد به شهادت رسید، عطا شد و ازآن‌پس از حمزه با لقب سیدالشهدا یاد می‌شد.[2]
حمزه به سبب ایمان بالا و سابقه درخشان، در حمایت از اسلام، یاری و دفاع از شخص رسول‌خدا همواره موردتوجه و علاقه ایشان بود. ایثار و فداکاری‌های حمزه و همچنین شجاعت فوق‌العاده او در تاریخ اسلام مشهور است. همچنان که در جنگ اُحد نیز صحنه‌هایی از این ایمان و ایثار و شجاعت و دلاوری را به نمایش گذاشت. درکنار این فضایل، چگونگی شهادت او و اوج غربت و مظلومیت او نیز در میان شهیدان اُحد و قبل و بعدازآن کم‌نظیر بوده است.[3] گویا با توجه به موارد فوق، حمزه، ملقب به سیدالشهدا گردید و بر سایر شهیدان والامقام اسلام برتری یافت. امامان شیعه نیز بر تکرار لقب سیدالشهدا برای حمزه‌بن‌عبدالمطلب تأکید می‌ورزیدند و همواره یکی از افتخارات و ارزش‌های والای معنوی خاندان رسول‌خدا را، انتسابشان به حمزه سیدالشهدا ذکر می‌کردند.[4]
بدون شک حضرت حمزه، از محبوب‌ترین شخصیت‌هایی است که رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله بیشترین محبت و علاقه را به آنان ابراز داشت و پیوسته فضیلت‌های آنان را برای همگان اعلام کرد. ابوالفرج اصفهانی در روایتی از رسول خدا (ع) آورده که آن حضرت فرمود: «بهترین مردم، حمزه و جعفر و علی (ع) هستند». همچنین جابربن عبداللّه انصاری می‌گوید: یکی از یاران ما صاحب فرزندی شد. پس خدمت پیامبر خدا (ص) رسید و از ایشان پرسید چه نامی بر او بگذارد؟ حضرت (ص) در پاسخ فرمود: «محبوب‌ترین نام‌ها را نزد من برای او انتخاب کن؛ نامش را حمزه بگذار».[5]
نام حمزه که به معنای شیر ژیان است، به‌حق آینه تمام نمای خصلت‌ها و منش‌های والای شخصیت حضرت حمزه می‌باشد.
حمزه در میان جوانان قریش در دلاوری و ارجمندی بی‌نظیر و در راست‌قامتی، آزادمنشی و ظلم‌ستیزی سرآمد همگان بود.
لقب سیدالشهدا برای امام حسین (ع) نخستین بار از سوی جبرئیل به‌کاربرده شد
لقب سیدالشهدا برای اباعبدالله الحسین (ع) نیز دارای چنین زمینه فکری، معنوی و سیاسی است. یعنی هم شخصیت امام حسین (ع) در میان شهیدان عالم، بی‌نظیر و بی‌همتا است و هم نحوه شهادت و غربت و مظلومیت او و هم تابندگی و اثربخشی خون او بی‌مانند است.
ازاین‌رو حقیقتاً امام حسین (ع)، سید و سرور و مولای همه شهیدان عالم است و خون او بر همه خون‌ها فضیلت و برتری دارد.
واژه‌شناسی لقب «سیدالشهدا»
این لقب در احادیث و روایات به‌طور مطلق دلالت بر وجود حضرت اباعبدالله (ع) دارد. از همین رو این لقب در میان عموم به امام حسین (ع) اختصاص‌یافته و در طول تاریخ از شایع‌ترین القاب ایشان و مشهورترینشان شده است.
این لقب مرکب از دو کلمه «سید» و «شهدا» است. کلمه «سید» به معنای سرپرست، پیشوا و رئیس جماعت، بسیار آمده است که راغب اصفهانی در کتاب «مفردات قرآن» که به معنا و تفسیر واژه‌ها در قرآن اختصاص دارد، به این معانی اشاره‌کرده و مخصوصاً آن را به معنای ریاست بر جماعت دانسته و آن را به‌عنوان معنی اصلی این واژه آورده است.
کلمه «شهدا» جمع واژه «شهید» به معنای کشته در راه خداست. همچنین شهید و شهادت از ماده «شهد» به معنای گواهی، حضور و آگاهی آمده است؛ اما این‌که چرا کشته راه خدا را شهید نامیده‌اند، چند جهت در کتب مربوط به این مباحث یادشده است که از آن جمله این مورد است که گفته‌اند آن‌که خدا و ملائکه شاهد جانبازی و فداکاری او و ناظر رفتن او به بهشت هستند، شهید خوانده می‌شود یا گفته‌شده است شهید را ازاین‌جهت شهید می‌گویند که هنگام کشته شدن بر روی زمین می‌افتد و زمین که یکی از گواهان قیامت است و «شاهده» ازجمله نام‌های اوست، شاهد جانبازی اوست.
بنابر آیات و روایات، ارواح شهدا بلافاصله پس از کشته شدن در راه خدا و بدون تأخیر به بهشت حاضر می‌شوند و حضور در بهشت در همان هنگام کشته شدن در راه خدا مختص به این افراد است و ازاین‌رو آنان را شهید می‌خوانند. این در حالی است که دیگرانی که مستحق رفتن به بهشت هستند، در ورود به بهشت تا زمان قیامت تأخیر دارند و وصولشان به بهشت بعد از قیامت خواهد بود.
روایات فراوانی که از امام صادق (ع) نقل‌شده بر این لقب شریف تأکید دارد. این لقب برای امام حسین (ع) از این دوره رواج فراوان یافته است.
نخستین بار لقب سیدالشهدا کی و از سوی چه کسی به امام حسین (ع) داده شد؟
طبق پاره‌ای از روایات، لقب سیدالشهدا برای امام حسین (ع) نخستین بار از سوی جبرئیل به‌کاربرده شد. پیامبر بارها خبر شهادت امام حسین (ع) را که از فرشتگان مقرب الهی دریافت کرده بود، برای مردم به‌ویژه خواص و یاران نزدیک و برخی خویشان بیان کرده بود.[6]
ضمن یکی از این روایات، پیامبر از طرف خداوند حسین‌بن‌علی(ع) را سیدالشهدا معرفی کرد و فرمود:
انه سیدالشهدا مِن الاوَّلینَ و الاخِرینَ فِی الدُّنیا وَ الاخرهِ، وَ سیِّد شَبابِ اهلِ الجَنَّهِ مِنَ الخَلْقِ اَجمَعِینَ[7]؛ «او (حسین (ع)) سرور شهیدان از نخستین تا آخرین آن‌ها در دنیا و آخرت است و سرور جوانان همه اهل بهشت است.»
طبق روایت مشهور دیگری که بیشتر منابع آن را نقل کرده‌اند، رسول‌خدا که به نقل از جبرئیل، از شهادت فرزندش خبر می‌داد، درضمن دعایی، درخواست مقام سیدالشهدایی برای حسین (ع) کرد و از خدا خواست که حسین (ع) را از سادات و سرور شهیدان قرار دهد. تعبیر «سادات الشهداء» در این روایت بیانگر همین معنا (سیدالشهدا) است.[8]
بنابراین لقب سیدالشهدا برای نخستین بار از سوی رسول‌خدا به سبط بزرگوارشان عطا شد و پس‌ازآن سایر امامان بر تکرار آن تأکید کردند. در روایتی، امام علی‌بن‌الحسین (ع) در بیان فضیلت و قداست سرزمین کربلا بر سایر زمین‌ها به این نکته اشاره می‌کند که فضیلت کربلا به این است که پیکر پاک سیدالشهدا را در آغوش گرفته است: قال علی‌بن‌الحسین (ع): اِتَخَذَاللهُ اَرضَ کَربلا حَرَماً آمِناً مُبارَکا ...الَّتی تَضَمَّنَتْ سیدالشهدا و سیدَ شبابِ أهلِ الجَنَّه[9]: «خداوند زمین کربلا را حرم امن و پربرکت قرار داده ...که سیدالشهدا و سرور جوانان اهل بهشت را در خود جای‌داده است.» افزون بر این، بر اساس روایات متعدد، امام صادق، امام حسین (ع) را سیدالشهدا خوانده است.[10]
حتی پیش از آن نیز میثم تمّار در سخنانی که با جَبَله مَکیَّه داشت، این تعبیر را درباره آن حضرت به‌کاربرده است[11] که نشان می‌دهد علاوه بر این‌که افراد نزدیک به اهل‌بیت از شهادت امام خبر داشته‌اند، با لقب سیدالشهدا برای آن حضرت نیز آشنا بوده‌اند
پس‌ازآن در روایات فراوانی که از امام صادق (ع) نقل‌شده بر این لقب شریف تأکید زیادی شده است و در حقیقت این لقب برای امام حسین (ع) از این دوره رواج فراوان یافته است.
طبق روایتی امام صادق (ع) به ام‌سعید اَحمَسِیَّه که مرکبی کرایه کرده بود تا در مدینه بر سر قبور شهدا برود، فرمود: چرا به زیارت سیدالشهدا نمی‌روی؟ پرسید: سرور شهیدان (سیدالشهدا) کیست؟ فرمود: حسین‌بن‌علی (ع) است ... .[12]
بنابراین لقب سیدالشهدا نخستین بار از سوی رسول‌خدا (ص) به حضرت حمزه‌بن‌عبدالمطلب پس از شهادتش در جنگ اُحد داده شد و بعدازآن بر اساس روایات متعدد، این لقب از سوی رسول‌خدا (ص) به حسین‌بن‌علی (ع) قبل از شهادتش و هنگام خبر دادن از شهادت وی، عطا شد و عمدتاً پس از شهادت مظلومانه آن حضرت در کربلا از سوی امامان شیعه مورد تأکید قرار گرفت و در برخی دعاها و زیارت‌نامه‌ها تکرار شد تا آنجا که از مشهورترین القاب آن حضرت، لقب سیدالشهدا می‌باشد.
