از قدما و متأخران، بسیاری هستند که به زیارت ناحیه و کتاب المزار نظر مثبت داشته‌اند. البته مورد بحث، در اینجا، زیارت ناحیه است و عمده مدرک آن، المزار ابن مشهدی است؛ ولی این تنها منبع نیست و در منابع دیگری نیز آمده است. اکنون به بررسی منابع متقدم و متأخر این زیارت می‌پردازیم:
متقدمان
1. مزار شیخ مفید. مرحوم علامه مجلسی، در بحارالانوار[1] زیارت ناحیه را به مزار مفید نسبت داده و می‌گوید:
«قال الشیخ المفید فی کتاب المزار بعد ایراد الزیاره التی نقلناها من المصباح قال ما هذا لفظه زیاره اخری فی یوم عاشورا بروایه اخری اذا اردت زیارته بها فی هذا الیوم فقف علیه و قل السلام علی آدم صفوهالله...»(البته کتاب مفید در دسترس ما نیست.)
2. مصباح سید مرتضی. علامه مجلسی از سید مرتضی در مصباح الزائر نقل می‌کند که سید گفته:
«زیاره بالفاظ شافیه یذکر فیها بعض مصائب یوم الطف یزار بها الحسین (ع) زار بها المرتضی علم الهدی و سأ ذکر ها علی الوصف الذی اشار هو الیه قال: فاذا اردت الخروج من بیتک فقل: اللهم الیک توجهت...» (سپس همین زیارت ناحیه را نقل می‌کند.)
بر فرض که اعتبار کتاب مزار ابن المشهدی ثابت نشود؛ ولی سید مرتضی و شیخ مفید آن را نقل کرده‌اند.
متأخران
1. ابن طاووس در مصباح الزائر آن را از سید مرتضی نقل کرده است؛ ولی اسم ایشان را نیاورده است.
2. علامه مجلسی در چهار جای کتابش به کتاب سید مرتضی اشاره دارد و درجایی می‌گوید:
والظاهر انه سقط من النساخ الزیاره التی الحقناها من روایه السید.
3. علامه مجلسی در تحفه الزائر نیز این زیارت را آورده است.[2]
4. فیض کاشانی نیز آن را در کتاب صحیفه مهدیه[3] آورده است؛ (البته جای تأمل دارد.)
5. در جامع احادیث الشیعه[4] نیز آمده است.
6. ابراهیم بن محسن فیض کاشانی در الصحیفه الهادیه و التحفه المهدویه که اولین چاپ آن، 1318 ه.ق بوده و درباره دعاها و زیارات و توقیعاتی است که از امام مهدی (عج) رسیده است، این زیارت را آورده است.[5] در صفحه 3 این کتاب چنین آمده است:
چون به واسطه غایب بودن نور، سینه‌ام تنگ شده بود، بر تألیف کتابی همت گماشتم که مطالب آن، از امام زمان (عج) صادر شده باشد.
در صفحه 202 می‌گوید:
زیارتی که از ناحیه امام زمان به سوی یکی از چهار نایب صادر شده است.
سپس این زیارت را نقل می‌کند.
البته شروح متعددی نیز دارد، مانند کشف داحبه فی شرح زیاره الناحیه و کتاب الشمس الضاحیه[6] و شرح زیارت ناحیه به زبان اردو[7]
نتیجه
1. این زیارت، از ناحیه امام زمان (ع) برای برخی از نواب صادر شده که به دست برخی از علما، مثل شیخ مفید و ابن مشهدی رسیده است.
2. این زیارت، دارای اساتید متعدد و معتبری است؛ چنان‌که ابن مشهدی به آن تصریح کرده است.
3. سید مرتضی، در اولین تشرف به کربلا، این زیارت را خوانده است.
4. بسیاری از عبارات این زیارت، با زیارات دیگر مطابق است.
5. در این زیارت معنویت خاصی مشهود است و مضامینی عالیه دارد.
6. سید مرتضی، زیارت و آداب آن را این‌گونه آورده است:
فأذا اردت الخروج من بیتک فقل: اللهم الیک توجهت… فأذا بلغت المنزل تقول: رب انزلنی منزلا مبارکا… فاذا رأی القبه فیقول: الحمدلله و السلام علی عباده… فاذا قرب من المشهد یقول: اللهم الیک قصد القاصدون… فاذا بلغ موضع القتل یقول: اذن للذین یقاتلون بأنهم ظلموا … ثم تدخل القبه و تقف علی القبر و تقول: السلام علی آدم صفوهالله… ثم تحول الی عند الرأس و قل السلام علیک یا ابا عبدالله … ثم انکب علی الضریح و قبّل التربه و قل: السلام علیک یا اول مظلوم انتهک دمه…. ثم تحول الی جانب القبر و تستقبل القبله و ترفع یدیک و تقول: اللهم ان استغفاری ایاک…
و بعد نوبت توسل می‌شود که: اللّهم انا نتوسل بهذا الصدیق الامام… ثم تحول الی عند الرجلین و قل: السلام علیک یا ابا عبدالله… ذکر زیاره علی بن الحسین (ع) ثم تحول الی عند رجلی الحسین فقف علی علی بن الحسین (ع) و قل: السلام علیک ایها الصدیق… ثم تقول: صلوات الله علیکم… ثم انکب علی القبر و قل: زاد الله فی شرفکم… زیاره الشهداء رضوان الله علیهم. ثم تتوجه الی البیت الذی عند رجلی علی بن الحسین (ع) و تقول: السلام علیک یا ابا عبدالله… ثم تسلم علی الشهداء من اصحاب الحسین (ع) و تستقبل و تقول: السلام علیکم یا انصارالله… ثم عد الی موضع رأس الحسین صلوات‌الله‌علیه و استقبل القبله وصل رکعتین صلاه الزیاره تقرأ فی الاولی الحمد و سوره الانبیاء و فی الثانیه الحمد و سوره الحشر أوماتهیأ لک من القران فاذا فرغت من الصلوه فقل سبحان ذی القدره والجبروت… ثم قبِّل الضریح و قل السلام .
