عزت نفس، یکى از لوازم زندگى موفقیت آمیز است . فردى که مى خواهد در راه اهداف والاى خویش تمام مشکلات و موانع را از سر راه خود برداشته و به مراحل تعالى و تکامل برسد، باید عزت و کرامت نفس داشته و این موهبت خدادادى را در وجود خود بارور کند. ریشه بسیارى از محرومیت‌ها، ناکامی‌ها، عدم موفقیت‌ها، انتخاب راه‌هاى خلاف عرف و شرع، شکستن هنجارهاى مقدس جامعه، خیانت‌ها، جنایت‌ها و بزهکاری‌هاى گوناگون را مى توان در نداشتن عزت نفس و وجود عقده حقارت جستجو نمود . امام على علیه السلام مى فرماید: «من کرمت علیه نفسه لم یهن ها بالمعصیه[1] آن کس که بزرگى و کرامت نفس خود را باور داشته باشد، آن را با گناه، پست و ذلیل نخواهد کرد .»
براى همین به افرادى که از عقده حقارت رنج مى برند و براى خود هیچ‌گونه ارزشى قائل نیستند، نمى توان اعتماد کرد و امرى از امور جامعه را به آنان سپرد . سایر افراد جامعه نیز از شر این افراد در امان نخواهند بود .
امام هادى علیه‌السلام فرمود: «من هانت علیه نفسه فلاتامن شره[2] کسى که نفس او در نزدش خوار و ذلیل باشد، از شر او ایمن مباش.»
کسى که به شخصیت خود توجه ندارد، مطمئنا در خوار کردن دیگران نیز باکى نخواهد داشت؛ بنابراین براى حفظ اجتماع مسلمانان و تقویت ارتباط دینى، عاطفى و فرهنگى میان افراد جامعه و جلوگیرى از شیوع گناه و انواع خلاف‌ها، باید روحیه عزت و کرامت نفس را در جامعه پرورش داده و تقویت نمود.
امام حسین علیه‌السلام داشتن عزت نفس را یکى از صفات ضرورى مؤمنین دانسته مى فرماید: «ایاک و ما تعتذر منه فان المؤمن لایسى ء ولایعتذر والمنافق کل یوم یسى ء و یعتذر[3] از انجام کارهایى که نیاز به پوزش دارد (و عزت نفس را خدشه دار مى کند) بپرهیر؛ زیرا مؤمن نه کار بد مى کند و نه پوزش مى طلبد؛ ولى منافق (که براى خود ارزش قائل نیست) هر روز کار بد انجام مى‌دهد و پیوسته عذرخواهى مى‌کند.»
در سیره و سخن امام حسین (ع) موارد زیادى مى توان یافت که آن گرامى در آن موارد، با شیوه هاى مختلف در صدد پرورش و تقویت عزت نفس در نهاد افراد بوده است . در این فرصت به برخى از این شیوه ها گذرى خواهیم داشت تا علاوه بر اینکه رفتار و گفتار آن حجت الهى به عنوان الگوى سعادتمندان برایمان سرمشق باشد، با یکى دیگر از رمزهاى موفقیت رهبران الهى در جذب و جلب وجدان‌هاى بیدار و دل‌هاى مشتاق سعادت آشنا شویم .
تکریم کودکان
کودکانى که در دوران طفولیت از توجه و احترام بزرگترها، بویژه والدین خود برخوردار گردند، در زندگى آینده خویش افرادى عزتمند، موفق و داراى اعتماد به نفس خواهند بود؛ چرا که تکریم شخصیت کودکان -که روحى لطیف و حساس دارند- روحیه خودباورى و اعتماد به نفس را در وجود آنان تقویت کرده و زمینه رشد اخلاقى و ایجاد صفات نیک را در وجودشان فراهم مى آورد و آنان را در آینده شخصیتى مستقل، خودباور و دور از عقده حقارت بار خواهد آورد. چند نمونه از تکریم شخصیت اطفال را در رفتار آن حضرت مرور مى کنیم:
1. عبدالله بن عتبه از مشاهیر فقهاى اهل سنت نقل مى کند که: روزى در محضر حضرت سید الشهدا (ع) بودم که فرزند آن حضرت (امام سجاد علیه السلام) که کوچک بود وارد شد. امام او را به نزد خود خوانده و به سینه چسبانید، پیشانیش را بوسید و فرمود: «بابى انت ما اطیب ریحک و احسن خلقک[4] پدرم به فدایت. چقدر خوشبو و زیبایی!»
2. جعید همدان یکى از یاران امام حسین (ع) مى گوید: روزى نزد حسین بن على (ع) رفتم در حالى که او دخترش سکینه را بر سینه چسبانیده و نوازش مى کرد. وقتى که وارد شدم، امام به همسرش فرمود: اى خواهر قبیله کلاب! دخترت را از من بگیر! سپس با من در مورد انواع مردم به گفتگو نشست.[5]
احترام به اندیشه ها و آراى دیگران
یکى از شیوه هاى کارساز در مسائل تربیتى و تبلیغى، احترام به اندیشه هاى دیگران است .
مربى و مبلغ، به این وسیله به مخاطبان خود شخصیت داده و در اعماق وجود آنان نفوذ مى کند .
با توجه کردن به تفکرات و خواسته هاى مخاطب، مى توان روحیه اعتماد به نفس را در او زنده کرده و عزت نفس وى را تقویت نمود.
روزى «حسن مثنی» فرزند امام مجتبى علیه‌السلام از یکى از دختران عمویش امام حسین (ع) خواستگارى نمود . آن حضرت به او فرمود: «اختر یا بنى احبهما الیک; فرزندم! هر کدام را بیشتر دوست دارى، انتخاب کن!» «حسن مثنی» از روى شرم و حیا سخنى نگفت . به این جهت، امام حسین (ع) فرمود: من دخترم فاطمه را به جهت شباهت زیادش به مادرم براى تو برگزیدم.[6]
درود و سلام
یکى از روش‌هاى قرآنى در عزت دادن به افراد، سلام کردن و درود فرستادن به آن‌ها است. خداوند متعال در قرآن کریم براى اینکه عظمت مؤمنان را روشن سازد، به پیامبر اکرم صلى‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم دستور مى دهد که به اهل ایمان سلام کند .
«و اذا جاءک الذین یؤمنون بآیاتنا فقل سلام علیکم[7] هرگاه کسانى که به آیات ما ایمان دارند به نزد تو آیند، به آن‌ها بگو: سلام بر شما!»
این شیوه موفق قرآنى در سیره امام حسین (ع) نیز بطور روشن دیده مى شود. آن حضرت در ثواب سلام فرمودند: «للسلام سبعون حسنه; تسع و ستون للمبتدى و واحده للراد[8] براى سلام هفتاد حسنه مى باشد؛ شصت و نه حسنه براى سلام کننده و یک حسنه براى پاسخ دهنده .»
سلام کردن موجب تقویت حس خودباورى و عزت نفس در کسى که به او سلام مى شود خواهد شد و فردى که به او سلام داده و درود مى فرستیم، شایستگى و جایگاه خود را در منظر دیگران باور مى کند .
این شیوه الهى آنچنان مهم و باارزش است که امام حسین (ع) از آغاز کردن سخن بدون سلام کردن، نهى کرده و به فردى که پیش از اداى سلام، جویاى حال حضرتش شده بود فرمود: «السلام قبل الکلام عافاک الله . لا تاذنوا لاحد حتى یسلم[9] خدا تو را عافیت و سلامتى دهد، سلام کردن بر سخن گفتن مقدم است. (سپس فرمود:) تا کسى سلام نداده به او اجازه سخن گفتن ندهید .»
همچنین امام حسین (ع) کسى را که در ارتباطات اجتماعى و معاشرت‌هاى خانوادگى، از این شیوه پسندیده قرآنى بهره نگیرد، به عنوان خسیس ترین فرد قلمداد کرده و مى فرماید: «البخیل من بخل بالسلام[10] بخیل کسى است که از سلام دادن بخل بورزد .»
در سیره اهل بیت (ع) سلام به مسلمانان گناهکار و آلوده نیز پسندیده و تاثیرگذار است . امام حسین (ع) مى فرماید: ابن کوا از پدرم على (ع) پرسید: اى امیرمؤمنان! آیا بر گنهکاران نیز سلام مى دهی؟
امام على (ع) فرمود: خدا او را اهل توحید مى داند، آیا تو او را اهل سلام نمى دانی؟ ![11]
ارتباط کلامى با عبارات دلنشین
عموم مردم اعم از کودکان، نوجوانان، جوانان و زنان و مردان، در معاشرت‌هاى اجتماعى نسبت به ارتباطات کلامى افراد بسیار حساس مى باشند و نوع لحن و صوت و انتخاب جملات در توجه و جذب آنان اهمیت فوق العاده‌اى دارد . سخنان محبت آمیز، دلربا و داراى بار عاطفى مثبت، در عمق جان مخاطبان تاثیر مى گذارد و عزت نفس را در آنان تقویت مى کند. انسان‌هایى که در الفاظ و عبارات خود کمال ادب و عفت را رعایت مى کنند، در نظر مخاطب عزیز و مکرم بوده و عموم مردم آنان را به دیده احترام و بزرگى مى نگرند. در واقع رعایت ادب و عفت و وجاهت در گفتار موجب عزت نفس براى گوینده و شنونده است. برخى از مشکلات و ناهنجاری‌ها، تندخویی‌ها، زورگویی‌ها، بدبینی‌ها، حقارت‌ها و افسردگی‌ها را مى توان با بکارگیرى عباراتى دلنواز و روح‌بخش از میان برداشته و درمان نمود .
رسول گرامى اسلام (ص) فرمودند: «من اکرم اخاه المسلم بکلمه یلطفه بها و فرج عنه کربته، لم یزل فى ظل الله الممدود، علیه الرحمه ما کان فى ذلک[12] کسى که برادر مسلمان خود را با کلمه‌اى مهرآمیز تکریم نماید و غم را از (دل) او بزداید، در سایه بلند (لطف) خدا مى باشد و تا این صفت پسندیده در او باشد، همواره رحمت (الهی) بر او خواهد بود.»
در این‌جا نمونه‌هایى از ارتباط کلامى حضرت ابا عبدالله (ع) با افراد خانواده، فرزندان و یارانش را بیان مى کنیم .
1. امام حسین (ع) هنگام خروج از مدینه، وقتى که همه خاندان و اهل بیت آن حضرت سوار بر محمل‌ها شدند، چنین ندا داد: «این اخی؟ این کبش کتیبتى، این قمر بنى هاشم; کجاست برادرم، کجاست سردار سپاهم، کجاست ماه بنى هاشم.» عباس علیه السلام هم پاسخ داد: «لبیک، لبیک، یا سیدى.[13] »
2. هنگامى که حضرت قاسم علیه السلام از شهادت خویش سوال کرد، امام حسین (ع) او را چنین مورد خطاب قرار داد: «اى والله، فداک عمک، انک لاحد من یقتل من الرجال معی[14] به خدا سوگند، همین‌طور است. عمویت فدایت باد . تو یکى از مردانى هستى که با من به شهادت خواهند رسید.»
3. وقتى با دخترش سکینه وداع مى کرد، براى آرامش وى که از فراق پدر بى تابى مى کرد چنین فرمود: «یا نور عینی! کیف لایستسلم للموت من لا ناصر له و لامعین [15]؛ اى نور چشم من! کسى که یار و یاورى ندارد چگونه تسلیم مرگ نباشد؟ !»
4. آنگاه که امام حسین (ع) برادرش حضرت عباس (ع) را مى فرستاد تا از علت حرکت سپاه دشمن خبرى بیاورد، سخن خود را با این عبارت دلنشین ابراز مى داشت: «یا عباس! ارکب، بنفسى انت یا اخى، حتى تلقاهم، فتقول لهم: ما لکم؟ ! و ما بدالکم[16]؟ ! ؛ برادرم عباس! جانم به فدایت، سوار شو و به نزد اینان برو و به آنان بگو: شما را چه شده و چه چیزى براى شما آشکار شده است؟ !»
5- حضرت سید الشهدا (ع) در هنگام خداحافظى با فرزندش امام سجاد (ع)، در روز عاشورا فرزندش را به آغوش کشیده و با کلمات مهرآمیزى که از اعماق جانش ریشه مى گرفت، به او فرمود: «یا ولدی! انت اطیب ذریتى و افضل عترتى و انت خلیفتى على هؤلاء العیال والاطفال[17] پسرم! تو پاکیزه ترین فرزندان من هستى و بهترین خاندان من مى‌باشى، تو جانشین من در (سرپرستی) این زنان و کودکان خواهى بود.»
تقدیر و تشویق
تقدیراز دیگران و تشویق آنان به خاطر کارهاى پسندیده اى که انجام داده اند، در تقویت اعتماد به نفس و روحیه خودباورى و در نتیجه عزت نفس آنان تاثیر به‌سزایى دارد. این راهکار موفق تربیتى آنچنان اهمیت دارد که مى توان گفت کمتر عاملى همانند تقدیر و تجلیل در ایجاد خصلت‌هاى نیکو و تقویت اعتماد به نفس مى تواند مؤثر باشد. تشویق، استعدادهاى نهفته در نهاد آدمى را از قوه به فعلیت رسانده و خلاقیت‌هاى درون او را شکوفا مى سازد. تحسین، تقدیر، تجلیل، اعطاى جایزه‌هاى مادى و معنوى، هدیه، بذل عاطفه و محبت، تکریم و تشکر، جلوه هایى از مظاهر تشویق است. در ذیل، مواردى از بهره گیرى امام حسین (ع) از شیوه کارآمد تشویق را بیان مى کنیم .
1. قدردانى از معلم
جعفر، یکى از فرزندان امام حسین (ع)، نزد معلمى به نام «عبدالرحمان سلمی» در مدینه آموزش مى دید. روزى معلم سوره حمد را به کودک آموخت. وقتى که کودک آن را بر امام حسین (ع) قرائت کرد، آن حضرت در مقابل این کار ارزشمند معلم از وى تجلیل کرده و بعنوان قدردانى، هزار دینار و هزار حله به او پاداش داد. هنگامى که از آن حضرت پرسیدند: چرا این همه بخشش مى کنید؟ ! حضرت فرمود: «و این یقع هذا من عطائه; کجا این بخشش (من) با اعطاى او (که تعلیم الحمد لله رب العالمین است) مى تواند برابر باشد؟ !» و آنگاه این اشعار را قرائت کرد:
«اذا جاءت الدنیا علیک فجد بها
على الناس طرا قبل ان تتفلت
هرگاه دنیا به تو روى آورد، قبل از آنکه از دستت برود، همه آن را به مردم ببخش.»
«فلا الجود یفنیها اذا هى اقبلت
و لا البخل یبقیها اذا ما تولت [18]
نه بخشش، آن را -هرگاه روى آورد- از بین مى‌برد و نه بخل، آن را -هرگاه پشت کند- نگه مى دارد.»
2. تشویق نیکوکار
امام حسن مجتبى (ع) در یکى از سفرهایش راه را گم کرد. اتفاقا شب با چوپانى برخورد کرد، چوپان از امام حسن (ع) پذیرایى کرده و هنگام صبح راه را به آن حضرت نشان داد .
حضرت مجتبى (ع) هنگام خداحافظى به چوپان فرمود: من اکنون سراغ زمین زراعتى خود مى روم و بعد به مدینه بر مى گردم. سپس، وقتى را تعیین کرد تا آن چوپان خدمت امام مجتبى (ع) برسد. چوپان که از غلامان یکى از اهالى مدینه بود، در وقت معین اشتباها به محضر امام حسین (ع) آمد و به خیال اینکه به حضور امام حسن (ع) آمده، به حضرت سید الشهدا (ع) عرضه داشت: من همان بنده اى هستم که فلان شب میهمان من بودى و وعده دادى تا در این ساعت خدمت شما برسم . امام حسین (ع) متوجه شد که او از برادرش امام مجتبى (ع) در آن شب پذیرایى کرده است . به این جهت از او پرسید: اى غلام! تو برده چه کسى هستی؟ او نام یکى از اهالى مدینه را برد. امام پرسید: چند راس از گوسفندان اربابت در اختیار توست؟ چوپان گفت: سیصد راس.
امام حسین (ع) مولاى او را طلبید و از وى درخواست کرد تا گوسفندان را با همان غلام به وى بفروشد. وقتى که او اعلام رضایت نمود، آن حضرت غلام و گوسفندان را از صاحبش خرید و سپس غلام را آزاد نموده و گوسفندان را نیز به غلام بخشید.
آن حضرت موقع خداحافظى به غلام گفت: «ان الذى بات عندک اخى و قد کافاتک بفعلک معه; کسى که آن شب نزد تو ماند، برادر من بود . اکنون به پاس (قدردانى از) رفتار نیک تو با او، این پاداش را به تو دادم.[19] »
3. آزادى کنیز
انس بن مالک مى گوید: نزد امام حسین (ع) بودم که کنیزى از آن حضرت شاخه گلى را به حضرتش تقدیم کرد. امام حسین (ع) آن شاخه گل را گرفت و به او فرمود: «انت حره لوجه الله؛ تو در راه خدا آزادی!» من به حضرت عرض کردم: در مقابل اهدای یک شاخه گل او را آزاد کردی؟ ! امام در پاسخ فرمود: خداوند ما را در قرآن چنین ادب کرده و فرموده است: «اذا حییتم بتحیه فحیوا باحسن منها او ردوها[20] هرگاه به شما تحیتى گفته شد، پاسخ آن را به نیکوتر از آن یا مانند آن بدهید.» و سپس فرمود: تحیت بهتر، همان آزاد کردن اوست.[21]
4. تجلیل از یک آزاده
نام نیک موجب مى شود که دیگران صاحب نام را تحسین کرده و در مورد او فال نیک بزنند. به این وسیله شخصیت او تقویت شده و روحیه اعتماد به نفس در او افزایش مى یابد. به این جهت، نام نیک براى صاحب نام فرح انگیز و نشاط آور مى باشد. والدین و مربیان دلسوز و آگاه در این مورد حساسیت خاصى داشته و در نام‌گذاری‌ها کمال دقت را به عمل مى آورند. زمانى که پیکر خونین حر در آخرین لحظات زندگى به روى زمین افتاده بود، امام حسین (ع) به بالین وى آمد. آن حضرت در حالى که با دستهاى مبارک خود، صورت او را نوازش مى داد و خاک و خون از چهره اش پاک مى کرد، فرمود: «بخ بخ لک یا حر، انت حر کما سمیت فى الدنیا و الآخره; به به! (احسنت) به تو اى حر! تو آزاد مردى چنانکه در دنیا و آخرت آزاده خوانده شدى.» سپس با تجلیل از مادر وى اضافه نمود: «والله ما اخطات امک اذ سمتک حرا، فانت والله حر فى الدنیا و سعید فى الآخره[22] به خدا سوگند! مادرت در این که تو را حر نامید، اشتباه نکرده است. به خدا قسم! تو در دنیا آزادمرد و در آخرت سعادتمند خواهى بود.»
سخنان عزت آفرین
امام حسین (ع) افزون بر اینکه در عمل سعى مى کرد اطمینان به نفس را در وجود اشخاص زنده کند و حتى در یارى به محرومان و مستضعفان بیشتر از همه به حفظ آبرو، حیثیت و خدشه دار نشدن شخصیت آنان مى اندیشید، در گفتارهاى راهگشا و عزت بخش خود نیز به احیاى کرامت انسانى و عزت افراد اهتمام خاصى داشت . این نوشتار را با سخنى حکیمانه از آن گرامى که حاکى از عزت نفس و روح تسلیم ناپذیر آن حضرت در مقابل ستمگران و متجاوزان به حقوق مسلمانان مى باشد به پایان مى بریم .
چنانکه مى دانیم، گروهى از مردم به خاطر فرار از مرگ به انواع ذلت‌ها تن داده و به خاطر دو روز زندگى زودگذر دنیا براى همیشه عزت و کرامت خویش را فدا مى کنند، امام حسین بن على (ع) در این مورد مى فرماید:
«الا و ان الدعى ابن الدعى قد رکز بین اثنتین: بین السله والذله و هیهات منا الذله، یابى الله لنا ذلک و رسوله والمؤمنون و حجور طابت و طهرت و انوف حمیه و نفوس ابیه من ان نؤثر طاعه اللئام على مصارع الکرام; ناپاک فرزند ناپاک، (عبیدالله بن زیاد) مرا در پذیرش یکى از دو راه مجبور کرده است; بین مرگ (با عزت) و (زندگى با) ذلت؛ اما هیهات که ما ذلت و خوارى را بپذیریم، خداوند و رسولش و مؤمنین و دامنهاى پاک و غیرتمندان بر ما نمى پسندد که اطاعت فرومایگان و پست فطرتان را بر مرگ با عزت و شرافتمندانه ترجیح دهیم.[23]»
