چکیده

نامه‌های تاریخی به عنوان اسناد قابل اتکا برای اعتمادسازی، همواره مورد استفاده قرار گرفته‌اند. پژوهش حاضر درصدد پاسخ به این پرسش است که ساختار نامه‌های امام حسین (ع) چگونه بوده است؟ از امام حسین (ع) 28 نامه برجای مانده است که برای پاسخ به پرسش اصلی پژوهش نامه‌ها از جهت ساختار بررسی شدند. ساختار نامه‌های ذیل سیزده عنوان از جمله: نوع نامه، فرستنده، گیرنده، کاتب، ناقل اصلی، منبع نقل، نوشت افزار، شروع نامه، مستندات درونی (قرآن و حدیث)، پایانِ نامه، حجم نامه، سیستم ارسال نامه‌ها و موضوعات اصلی و فرعی نامه‌های امام حسین (ع) بررسی شده است. این پژوهش با هدف تطبیق ادبیات گفتاری و نوشتاری امام حسین (ع) با قرآن مجید و بهره‌گیری امام (ع) از معدن فصاحت و بلاغت کلام وحی الهی انجام شده است.

 

مقدمه

نامه‌ها و به خصوص مکاتبات ائمه اطهار (ع)، در زمره اسناد رسمی است. دلیل انتخاب اصل نامه‌ها و بررسی بر اساس آن‌ها، وجود واژه‌هایی است که نویسنده نامه به کار برده و عاری از دیدگاه نویسندگان در گزارش‌های معمول می‌باشد؛ ضمن این‌که تاریخ تمدن اسلامی ما نشان می‌دهد نامه، یکی از ابزارهای مهم در انتقال اطلاعات و مقاصد نویسندگان است و امام حسین (ع) نیز به دلیل شرایط خاص سیاسی از این ابزار بهره می‌بردند و منویات ایشان از این طریق به مخاطبانش ارسال می‌شده است. نامه‌ها علاوه بر محتوا، دارای صورت ظاهری و ساختاری بوده‌اند که به تناسب ایام تغییر کرده است.

در این پژوهش به بررسی و تحلیل ساختاری نامه‌های امام حسین (ع) پرداخته شده است. کاربرد نامه‌ها به تناسب موقعیت‌ها و شرایط امام (ع)، بررسی شده و نامه‌ها و مشخصات آن در جدول مخصوص درج و برای هر موضوع نیز شماره نامه‌ها نوشته شده است. از آنجایی که مقطع زندگی امام (ع) همراه با مهم‌ترین تغییرات در مسائل اساسی اسلام بوده، دغدغه‌های امام (ع) نیز در هنگام نگارش و ارسال نامه‌ها قابل دستیابی است. روش تحقیق و شیوه گردآوری اطلاعات در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی و بر اساس اطلاعات کتابخانه‌ای و منابع قدیمی و جدید است.

 

اهداف و ضرورت پژوهش

از این نامه‌ها می‌توان برای مشخص کردن فضای عمومی عصر امام حسین (ع) و محدودیت‌هایی که حکام وقت اعمال کرده بودند، مشکلات و معضلات و دغدغه‌های فکری، فرهنگی و سیاسی امام (ع) استفاده کرد و به نتایج قابل اتکایی مانند دستیابی به نوع مکاتبات امام حسین (ع) به لحاظ شکلی و آشنایی با نوع شیوه‌ای که امام حسین (ع) در به‌‌کارگیری از ابزارهای موجود داشت، رسید.

 

پیشینه پژوهش

با توجه به رویکرد پژوهش حاضر، آثار مرتبطی که قابل ذکر در ارتباط با پیشینه باشد، وجود ندارد و در جهت بررسی و تحلیل ساختاری نامه‌ها، اقدام مدونی انجام نشده است؛ لیکن برخی دانشمندان شیعه نسبت به جمع‌آوری مکاتبات ائمه (ع) و از جمله امام حسین (ع) اقدام کرده‌اند. ضمن اینکه دانشمندان و مورخان معاصر نیز از این مطلب غافل نبوده‌اند. کتاب رسائل ائمه تألیف محمد یعقوب کلینی (متوفای 329)؛ معادن الحکمه فی مکاتب الائمه نگارشِ علم الهدی محمد بن محسن فیض کاشانی (متوفای 1115)؛ مکاتیب الائمه اثر مرحوم آیت الله احمدی میانجی مؤلف این کتاب، سعی کرده آنچه نامه از ائمه اطهار (ع) بوده، جمع‌آوری کند و در پاورقی همه منابع را ذکر کرده که مشتمل بر 7 جلد است ضمن این‌که نامه‌هایی از ائمه (ع) که در منابع مختلف تاریخی بوده، در این کتاب آورده است، مکاتیب الائمه تألیف ثروت سلیمان‌زاده افشار از جمله آثار مذکور است.

 

نامه‌آرایی در عصر امام حسین (ع)

در صدر اسلام حکام وقت از نوشتن نامه به عنوان یکی از روش‌های مؤثر برای انتقال مقاصد خود اعم از عقیدتی و سیاسی بهره می‌بردند؛ چنانچه پیامبر اکرم (ص) برای دعوت پادشاهان و حکام به اسلام، برای آن‌ها نامه نوشت. در زمان ائمه (ع) هم از این ابزار برای انتقال منویات خود در راستای اهداف الهی استفاده می‌کردند که در این خصوص برای امام حسین (ع) به دلیل اهمیت مسائل سیاسی اسلام و استبداد حاکم و شدت عمل معاویه در مقابل شیعه از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است.

 

تاریخچه ابزار و نوشتار

اولین کسی که بر گِل نوشت، حضرت آدم صفی‌الله بود. ابن ندیم در الفهرست می‌نویسد: «آدم اول کسی بود که بر گل نوشت و پس از چندی سایر ملل نوشتن بر روی مس و سنگ آغاز کردند» (ابن ندیم، 1381: 36). این امر قبل از طوفان بود و چه‌بسا هنگام حاجت بر روی تخته و برگ درخت و بر روی توز (پوست درخت) که کمان‌ها را با آن می‌پوشاندند، نیز می‌نوشتند تا پایدار بماند. بعدها که دباغی پوست معمول شد، مردم بر روی پوست می‌نوشتند. مصریان بر کاغذ مصری که از نی بردی به عمل می‌آمد، می‌نوشتند و اولین کسی که آن را به عمل آورد، یوسف نبی الله (ع) بود. رومیان بر حریر سپید ورق؛ فارسیان بر پوست گاومیش، گاو و گوسفند؛ عرب‌ها بر استخوان کتف شتر و لخاف که سنگ پهن سپیدی است و شاخه درختان خرما که برگ‌های آن را کنده باشند؛ چینی‌ها بر کاغذ مصری که از گیاه خشک است و هندیان بر مس و حریر سپید می‌نوشتند.

 

نویسندگان نامه‌ها

یکی از ویژگی‌های دین مبین اسلام، توسعه علم و پرورش عالمان، حول محور قرآن و احادیث بود و برای این کار، به کاتبان برجسته‌ای نیاز داشت که در ثبت تاریخ همت کنند تا از انعکاس هیچ رویدادی غفلت نشود. دوران امامت امام حسین (ع) متأثر از وقایع ظهور اسلام بود و به دلیل هم‌زمان بودن با حکومت خلفای راشدین، اغلب کاتبان، رسالت نوشتن مکاتبات را نیز به عهده داشتند. از آنجایی که حضرت رسول اکرم (ص) تأکید کرده بود که «قَیِّدُوا العِلمَ بالکِتابِ» (علم را به وسیله‌ی نوشتن در بند نمایید)، این علاقه به وفور در آن عصر مشاهده می‌شد (ابن شعبه حرانی، 1382: 64). اگر به آداب کتابت در آن مقطع توجه داشته باشیم، به تأکیدات حضرت رسول اکرم (ص) و جناب امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) می‌رسیم که با جزییات به این امور توجه می‌کردند و مثال‌های زیادی برای این حساسیت وجود دارد.

عبدالله انصاری گوید، رسول خدا (ص) فرمود: «آنگاه که یکی از شما چیزی نوشته باشد، باید بر آن خاک‌افشانی کند (و رطوبت مرکب آن را بدین وسیله بخشکاند)؛ چون این کار از لحاظ حفظ خط و نگاره، موفقیت‌آمیزتر و به هدف، نزدیک‌تر است» (حجتی، 1367: 502). زید بن ثابت، ابی بن کعب، انس ابن ابی بکر، عبدالله ابن ابی رافع و خالد بن سعید از کاتبان صدر اسلام بودند. گفته شده، اولین کسی که برای پیامبر (ص) نوشت، ابی بن کعب بوده است (طبری، 1387: 57).

 

مهر و موم نامه‌ها

در عهد امام حسین (ع) که مقارن با ایام خلافت خلفای راشدین و قرین به نوع ادبیات، سیاست‌ها و نامه نگاری‌های زمان حضور پیامبر (ص) بوده است، تمامی مکاتبات به لحاظ نگارش و مهر و موم کردن، تشابه داشته و در آن‌ها از یک روش استفاده شده است. پیامبر اسلام (ص) وقتی به پادشاهان نامه می‌نوشتند، از سوی اصحاب به ایشان گفته شد که پادشاهان نامه بدون مهر را نمی‌خوانند؛ پس پیامبر اسلام (ص) دستور دادند تا برای وی مهر یا انگشتری با نگین از نقره تهیه کنند، یا امام حسین (ع) در زمان ارسال وصیت‌نامه به محمد بن حنفیه، مهر خود را پای وصیت‌نامه زد سپس به ایشان ارسال نمود (احمدی میانجی، 1385: 114).

دیوان خاتم وظیفه مراقبت از مهرهای حکومتی را بر عهده داشت و این کار در زمان خلیفه دوم و سوم بود. اولین کسی که روی نامه‌های خود تاریخ را نگاشت و آن را با گل مهر کرد، خلیفه دوم، عمر ابن خطاب بود؛ همچنین حضرت علی (ع) نیز نامه‌های خود را مهر و موم می‌کرد. در زمان معاویه و هم عصر با امام (ع)، این روش ترقی کرد و برای این‌که کسی نتواند از نامه‌ها سوءاستفاده کند، نامه‌ها را می‌پیچیدند و با شمع روی آن مهر کردند (زیدان، 1372: 130).

 

شیوه ارسال نامه‌ها

برای ارسال نامه‌ها در صدر اسلام از شیوه‌های مختلفی استفاده می‌شد. گاهی کبوتر نامه‌رسان بود و گاهی نامه را با تیر پرتاب می‌کردند که این اقدام، بیشتر در هنگام جنگ استفاده می‌شده است؛ البته در زمان حضرت رسول (ص) و در عهد خلفای راشدین و همین‌ طور در دوران امامت حضرت امام حسین (ع)، این کار به وسیله افرادی معتمد صورت می‌گرفت. نمونه آن، ارسال نامه توسط قیس ابن مسهر صیداوی به کوفیان و یا ارسال نامه توسط هانی و سعید به بزرگان بصره می‌باشد. این دو فرد، از جمله قاصدانی بودند که نامه‌ای از کوفه برای امام حسین (ع) و متقابلاً برای کوفیان منتقل کرده‌اند و همین ‌طور سلیمان که نامه به بصره برده است (احمدی میانجی، 1385: 130؛ امین، 1881: 589).

 

تحلیل ساختار بیرونی و درونی نامه‌های امام حسین (ع)

نامه‌های امام (ع) در مقطع خاصی از تاریخ و بعد از وفات پیامبر (ص) و شهادت حضرت امیرالمؤمنین (ع) و برادرش امام حسن (ع) نگاشته شده است، از شرایط خاصی برخوردار بوده و ظرافت‌های دقیقی در آن به کار گرفته شده است که در این پژوهش برای دستیابی به همه زوایا، به شکل زیر دسته‌بندی کرده‌ایم:

-بررسی نامه‌ها از جهت رسمی یا غیر رسمی، ابتدایی یا پاسخ، مخاطب عام یا خاص، محرمانه و غیر محرمانه برای یافتن نوع نامه.

-بررسی نحوه یادکرد از فرستنده، با هدف یافتن عناوینی که در نامه‌ها برای امام (ع) به کار برده‌اند.

-بررسی گیرندگان و موقعیت اجتماعی آن‌ها برای پیدا کردن مخاطبین نامه که مشخص شود گیرنده نامه‌ها افراد خاصی بودند و امام (ع) فقط با آن‌ها مکاتبه می‌کرده یا با سایر افراد با نفوذ به صورت دسته‌جمعی هم مراوده داشته است و دیگر این‌که جایگاه افراد در بدنه اجتماع و حکومت وقت چگونه بوده است.

-بررسی مقصد جغرافیایی نامه‌ها، محدود می‌باشد و بیشتر شامل شهرهایی بوده که مرتبط با قیام بوده‌اند؛ مانند کوفه، کربلا، مکه، بصره، مدینه، دمشق.

-بررسی نوع نوشت افزارِ مورد استفاده امام (ع).

-بررسی نظم نامه‌رسانی برای یافتن چگونگی ارسال نامه و شناسایی افرادی که مسئول انتقال نامه‌های امام (ع) بوده‌اند.

-بررسی ناقلین اصلی نامه‌ها برای دستیابی به این مطلب که آیا ناقلین یک فرد یا افراد محدود و مشخصی بوده یا نامه‌ها توسط افراد متعددی نقل شده‌اند.

-بررسی منابع برای یافتن نوع منابعی که نامه‌ها در آن ثبت شده است.

-بررسی ساختار ظاهری نامه‌ها (شروع و پایان، حجم، استنادات درونی، تاریخ گذاری، مهر و موم) با هدف یافتن ساختار حاکم برنامه‌های امام (ع) و این‌که آیا نامه‌ها دارای ساختار واحدی هستند یا خیر؟

 

6

5

4

3

2

1

ردیف

///

نامشخص

54ق

56ق

///

نامشخص

تاریخ نامه

*

محرمانه

نوع نامه

*

*

*

*

*

غیر محرمانه

*

*

*

*

*

*

رسمی

غیر رسمی

*

*

ابتدایی

*

*

*

*

پاسخ

*

*

*

*

*

*

خاص

مخاطبین

عام

*

*

*

اصلی

موضوع نامه

*

*

*

فرعی

امام حسین (ع)

امام حسین (ع)

امام حسین (ع)

امام حسین (ع)

امام حسین (ع)

امام حسین (ع)

فرستنده

///

///

///

معاویه ابن ابی سفیان

جعده 1

امام حسن (ع)

گیرنده

///

///

///

///

///

مدینه

مبدأ

///

///

///

دمشق

کوفه

مدینه

مقصد

امام (ع)

امام (ع)

امام (ع)

امام (ع)

امام (ع)

امام (ع)

کاتب

///

///

///

///

///

نامشخص

نامه‌رسان

اما بعد

اما بعد

من الحسین

اما بعد

اما اخی

انت اعلم

شروع نامه با

الجاهلیه

لرضنا

والسلام

الحلیم

والسلام

وقی العرض

ختم نامه با

///

///

///

///

///

بیاض و قلم

نوشت افزار

 

 

11	10	9	8	7	ردیف
8 ذی الحجه سال 60	شوال 60	ذی الحجه سال 60	///	خروج از مدینه	تاریخ نامه
*	*				محرمانه	نوع نامه
		*	*	*	غیر محرمانه
	*	*			رسمی
*			*	*	غیر رسمی
		*	*	*	ابتدایی
*	*				پاسخ
*		*		*	خاص	مخاطبین
	*		*		عام
*	*	*	*	*	اصلی	موضوع نامه
					فرعی
امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	فرستنده
عبدالله ابن جعفر	گروهی از مسلمانان	یزید ابن معاویه	بنی هاشم	محمد ابن حنفیه	گیرنده
مکه	مکه	مکه	مکه	مدینه	مبدأ
مکه	کوفه	دمشق	مدینه	مدینه	مقصد
امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	کاتب
محمد و عون	هانی و سعید	نامشخص	نامشخص	امام (ع)	نامه‌رسان
اما بعد	بسم الله الرحمن الرحیم	بسم الله الرحمن ارلحیم	بسم الله الرحمن الرحیم	بسم الله الرحمن الرحیم	شروع نامه با
والسلام	والسلام	والسلام	والسلام	العلی العظیم	ختم نامه با
///	///	///	///	بیاض و قلم	نوشت‌ افزار

 

ردیف		12	13	14	15	16	17
تاریخ نامه		8 ذی الحجه سال 60	نامشخص	شوال 60	ذی الحجه سال 60	6 محرم سال 61	محرم 61
نوع نامه	محرمانه		*	*	*	*	*
	غیر محرمانه	*
	رسمی	*	*	*	*
	غیر رسمی					*	*
	ابتدایی			*		*	*
	پاسخ	*			*
مخاطبین	خاص	*	*	*		*	*
	عام				*
موضوع نامه	اصلی	*	*	*	*	*	*
	فرعی
فرستنده		امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)
گیرنده		عمروابن سعید العاص	مسلم ابن عقیل	بزرگان بصره	مردم کوفه	محمد ابن علی و بنی هاشم	حبیب ابن مظاهر
مبدأ		مکه	بین راه مکه و کربلا	بین راه مکه تا مدینه	مکه	کربلا	کربلا
مقصد		مکه	مکه	بصره	کوفه	مکه	کوفه
کاتب		امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)
نامه‌رسان		عبدالله ابن جعفر	قیس ابن مسهر	سلیمان رزین	قیس ابن مسهر	نامشخص	///
شروع نامه با		اما بعد	اما بعد	اما بعد	اما بعد	بسم الله الرحمن الرحیم	من الحسین بن علی
ختم نامه با		والسلام	والسلام	رحمه الله	والسلام	والسلام	یوم القیامه
نوشت افزار		بیاض و قلم	///	///	///	///	///

 

 

ردیف		18	19	20	21	22	23
تاریخ نامه		محرم 61	نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص	شوال سال 60
نوع نامه	محرمانه	*					*
	غیر محرمانه		*	*	*	*
	رسمی	*					*
	غیر رسمی		*	*	*	*
	ابتدایی	*					*
	پاسخ		*	*	*	*
مخاطبین	خاص	*	*	*	*	*	*
	عام		*
موضوع نامه	اصلی	*					*
	فرعی		*	*	*	*
فرستنده		امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)
گیرنده		اهل کوفه سلیمان بن صرد و...	نامشخص	نامشخص	حسن بصری	اهل بصره	مالک بن مسمع و...
مبدأ		کربلا	نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص	مکه
مقصد		کوفه	نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص	بصره
کاتب		امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)
نامه‌رسان		قیس بن مسهر صیداوی	نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص
شروع نامه با		من الحسین ابن علی	بسم الله الرحمن الرحیم	من حاول	اتبع	بسم الله الرحمن الرحیم	بسم الله الرحمن الرحیم
ختم نامه با		والسلام	والسلام	مایحذر	جهدا متقبلا	کفوا احد	والسلام
نوشت افزار		بیاض و قلم	///	///	///	///	///

 

ردیف		24	25	26	27	28
تاریخ نامه		رجب 60	محرم 61	نامشخص	نامشخص	موضوع این
نوع نامه	محرمانه					ردیف
	غیر محرمانه	*	*	*	*	در بند
	رسمی					25
	غیر رسمی	*	*	*	*	توضیح
	ابتدایی	*	*		*	دادم
	پاسخ			*
مخاطبین	خاص	*		*	*
	عام		*
موضوع نامه	اصلی	*	*
	فرعی			*	*
فرستنده		امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)	امام حسین (ع)
گیرنده		ام سلمه	اهل کوفه	نامشخص	نامشخص
مبدأ		مدینه	کربلا	نامشخص	نامشخص
مقصد		مدینه	کوفه	نامشخص	نامشخص
کاتب		امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)	امام (ع)
نامه‌رسان		نامشخص	نامشخص	نامشخص	نامشخص
شروع نامه با		اذا	اما بعد	یا اخی	اوصیکم بتقوی الله
ختم نامه با		الیک	صراط مستقیم	موجوده	ان شالله
نوشت افزار		بیاض و قلم	///	///	///

 

 

 

 

ساختار بیرونی

ساختار بیرونی نامه‌ها یا به تعبیری عناصر تشکیل‌دهنده این مکاتبات و مؤلفه‌هایی که در این پژوهش به آن پرداخته می‌شود، شامل موارد زیر می‌شود:

-تعداد و نوع

-مقصد نامه‌ها

-نوشت افزار

-روش ارسال نامه‌ها

-منبع و ناقل اصلی

 

تعداد مکاتبات

امکان دسترسی به نامه‌ها و تعداد آن‌ها با استناد به مکاتیب الائمه اثر احمدی میانجی سهل الوصول‌تر است. در این پژوهش نامه‌ها، رساله‌ها، وصیت‌نامه‌ها و پاسخ‌های کوتاه به سؤالات، به عنوان نامه تلقی شده است. همه نامه‌های امام (ع) به 28 فقره می‌رسد که پراکنده، در اکثر منابع شیعی آمده است؛ البته در بعضی از تحقیقات، به 25 نامه اشاره شده است؛ ضمن این‌که «نامه به عبدالله بن عباس»، از نامه‌های ثبت شده در کتابِ مورد بررسی ما، تطابق تاریخی ندارد.

 

نوع مکاتبات

نامه‌های امام (ع)، به دلیل این‌که بیشتر در یک جریان خاص ظلم ستیزی دسته‌بندی می‌گردند و مخاطبین آن‌ها یا دوست بودند یا دشمن، از چند منظر به آن‌ها توجه شده است. برخی نامه‌ها رسمی و تعدادی غیر رسمی، بعضی از آن‌ها پاسخ به یک نامه می‌باشد و برخی نیز مبتدا بوده و امام (ع) راساً مکاتبه کرده است. از آنجایی که دوره امامت امام (ع) با حکومت معاویه بن ابی سفیان و یزید بن معاویه مصادف شده بود؛ آن چیزی که در مکاتبات امام (ع) برجسته بود، مخالفت با ادامه تسلط یزید بر جامعه اسلامی است که در این باره برخی نامه‌ها برای افراد خاص و محرمانه بود؛ ضمن این‌که نامه‌های غیر محرمانه و عادی هم در مکاتبات ایشان وجود دارد.

 

رسمی-غیر رسمی

نامه‌های امام (ع) به صورت رسمی برای صاحب منصبان، موالیان و حاکمان وقت ارسال شده است که مخاطب بیشتر آن‌ها، معاویه بن ابی سفیان و فرزندش یزید بود. ضمن این‌که رؤسای اقوام و طوایف در شهرهای کوفه و بصره هم مخاطب این نامه‌ها بودند. مجموع نامه‌های رسمی امام (ع) 14 عدد است. بقیه نامه‌های امام (ع) به صورت غیر رسمی ارسال شده که مخاطب آن، مردم عادی و خانواده خودشان بوده است یا بعضاً توصیه اخلاقی را شامل می‌شد.

 

نامه‌های ابتدایی

برخی از نامه‌های حضرت (ع)، به صورت ابتدایی بوده و ایشان بدون اخذ استعلام یا سؤال نامه نوشته که شامل دعوت‌نامه‌ها، وصیت‌نامه‌ها یا سفارشات است. قیام و حرکت علیه دستگاه بنی‌امیه به ویژه معاویه و یزید در این ردیف قرار می‌گیرد. از مجموع 28 نامه امام (ع)، 13 نامه ابتدایی می‌باشد.

 

 

نامه‌های پاسخ

برخی از نامه‌ها، پاسخ به درخواست‌ها بود که به صورت جملات کوتاه یا کم‌ترین کلمات انجام گرفته است. محتوای نامه‌های امام (ع) نشان‌دهنده اشراف ایشان به مسائل روز و همچنین پرداختن به مسائل غیر سیاسی در راستای تبیین و تشریح موضوعات جاری و مورد نیاز عموم مردم اعم از شرعی و عرفی است. نامه‌های امام (ع) در این ردیف، 15 فقره می‌باشد.

 

مخاطبین نامه‌ها (عام، خاص)

مخاطبِ نامه به کسی گفته می‌شود که امام (ع) به ایشان نامه نوشته است و در اکثر نامه‌هایی با این روش، نام گیرنده تصریح شده است و در برخی نامه‌ها نیز به دلیل رعایت مسائل امنیتی و حفظ مخاطبین از ستم حاکمان وقت، از به کار بردن نام ایشان پرهیز کرده‌اند. بعضی نامه‌ها نیز مخاطب عام داشته است و تحت عنوان اهالی کوفه و بصره عراق است. در این نامه‌ها، اسامی افراد به صورت دسته‌جمعی ذکر شده که در ردیف خاص قرار می‌گیرند. مجموع نامه‌های خاص امام (ع)، 22 فقره است.

 

محرمانه، غیر محرمانه

نامه‌های امام (ع) به دو گروه محرمانه (سری) و غیر محرمانه تقسیم می‌شود و نشان از حسن دقت امام (ع) به این مقوله بوده است. مجموعا 10 نامه محرمانه موجود است. از آنجایی که شرایط سیاسی عصر امام (ع) برای شیعه خیلی سخت بود، ایشان برای مصون ماندن دوستانشان، جانب احتیاط را رعایت می‌کردند. نامه‌های محرمانه امام (ع) نشان دهنده وضعیت حاد سیاسی و حساسیت‌های مذهبی-امنیتی است. نامه‌های غیر محرمانه، 18 فقره است که بیشتر برای خانواده خود یا اهالی یک شهر نوشته شده، یا پاسخ به سؤالات فقهی و شرعی می‌باشند.

 

مقصد نامه‌ها

نامه‌های حضرت امام (ع) به مقاصد مختلف از جمله کوفه، دمشق و بصره، کربلا، مکه و مدینه ارسال شده است. نامه‌هایی که به دمشق ارسال شده، بیشتر محاوراتی بود که بین ایشان و حاکمان شام صورت گرفته است. برخی نامه‌ها برای دوستانش در کوفه و بصره بود که پیگیر قیام آن حضرت بودند و پاسخ‌هایی می‌باشد که امام (ع) نوشته است.

 

نوشت افزار

در این بخش نوع قلم، نوع پوست، نوع کاغذ، نوع خط و مهر نامه بررسی و به نحوه تنظیم نامه از سوی امام (ع) و نوع نوشت افزار به کار رفته که در عصر ایشان متداول بوده، پرداخته خواهد شد.

اهالی شبه جزیره عربستان برای نوشتن قرآن و مکاتبات خود، از وسایل مختلفی استفاده می‌کردند. برخی نوشت افزارهای مرسوم نزد مردم عرب، هنگام نزول قرآن و پس از آن:

1) شاخه‌های پهن، محکم و بی برگ درخت خرما (عُسُب: جمع عسیب): زید بن ثابت یکی از کاتبان پیامبر اکرم (ص) و از کسانی که به فرمان عثمان قرآن را جمع‌آوری کرد، می‌گوید: من قرآن را از شاخه بن‌های خرما ( که پهن و بی برگ بود) جست و جو می‌کردم.

2) شاخه‌های خرما (جَرائد النَحل).

3) سنگ سفید نازک (لِخاف).

4) تکّه پوست یا کاغذ (رِقاع: جمع رُقعه). زید بن ثابت می‌گوید: خدمت پیامبر (ص) بودیم و قرآن را از قطعه‌های کاغذ (یا پوست) گرد می‌آوردیم.

5) جهاز شتر (چوب‌هایی که بر کوهان شتر می‌گذارند؛ اَقتاب): این مورد را نیز زید بن ثابت نقل کرده است (صفری فروشانی، 1391: 324-325).

جرجی زیدان درباره ادوات نوشتن در قرن اول می‌گوید: «تا آخر دولت بنی‌امیه روی پوست‌های نازک و دیگر پوست‌ها نوشته می‌شد. وی در جای دیگری گفته است: قلم را از (نی) می‌ساختند و مداد را از ذغال ساییده شده به دست می‌آوردند یا آن را از خاکه ذغال که در مایعی مانند صمغ و شیره درختان قرار می‌دادند، تهیه می‌کردند» (زیدان، 1372: 3/63؛ 1/250؛ قابل، 1389: 93).

قرطاس و قراطیس (انعام/ 91،7) به معنای کاغذ؛ از جمله این ابزاری است که به دلیل گران بودن، کم‌تر مورد استفاده قرار گرفته است.

 

رقاع، رقعه

ابن منظور در لسان العرب آورده است: والرقعه، ما رقعه به و جمعها رقع و رقاع والرقعه واحد، الرقاع التی تکتب، رقعه مفرد است و جمع آن رقاع است، عبارت از چیزی که بر آن نوشته می‌شود (قابل، 1389: 91؛ ابن منظور، 630: 131).

 

روش انتقال مکاتبات

نحوه انتقال نامه‌های امام (ع) قرابت زیادی با عصر حاکمیت پیامبر (ص) و خلفای راشدین دارد؛ هرچند در زمان حکومت بنی‌امیه، اقدامات متفاوتی انجام شده است.

دیوان برید را مسلمانان از ایرانیان یا رومیان گرفته‌اند که وظایف متعددی از جمله خبررسانی و انتقال فرمان‌ها و اخبار از اطراف و اکناف سرزمین به مرکز خلافت داشته است. در عهد خلفا، حکومت‌ها برای خبررسانی، به ساخت و طراحی شبکه گسترده‌ای از راه‌ها و در عین حال برپایی کاروانسراها اقدام کرده و اسبان تیزرویی را مهیا می‌کردند تا قاصدان با آن‌ها به نقاط مختلف بروند (ولایتی، 1384: 97). دیوان رسائل یا دیوان ترسل نیز وظیفه تنظیم و ارسال نامه‌های دولتی به ویژه فرمان‌های خلیفه مسلمین به سراسر نقاط عالم اسلام داشته است. این دیوان در زمان حیات پیامبر (ص) پدید آمد (مفید، 1413: 92). از آنجایی که امام (ع)، فاقد تشکیلات حکومتی خاصی بودند و عمده مکاتباتشان در عهد معاویه و یزید بوده است، ایشان مجبور بوده به وسیله قاصدان خاصی که وفادار بودند، نامه‌ها را جابه‌جا کنند و از میان وسیله‌ها، از اسبان تیزرو استفاده می‌کردند. از قاصدان مشهور می‌توان از مسلم بن عقیل، فرزندان عبدالله جعفر قیس ابن مسهر، هانی، سعید و سلیمان نام برد.

 

ساختار درونی نامه‌ها

مواردی که در متن نامه‌های امام حسین (ع) آمده است، با سؤالات زیر مورد بررسی قرار خواهد گرفت:

-آیا نامه‌ها از فرمت خاصی پیروی کرده یا به صورت معمولی و با توجه به بضاعت نوشت افزار روز بوده است؟

-شروع نامه‌ها با چه عنوان و مقدمه‌ای است؟

-متن‌ نامه‌ها به صورت اصلی و فرعی تقسیم شده و یا به یک موضوع پرداخته است؟

-پایانِ نامه چگونه ختم می‌شود؟ آیا با اشاره است یا مفهومی را می‌رساند؟

همان‌گونه که ظاهر بیرونی نامه‌ها را بررسی کردیم، در ساختار داخلی نیز می‌بایست به مطالبی نظیر ابتدای نامه‌ها، فرستنده، گیرنده و مقام و منزلت وی، حجم نامه‌ها، مستندات درونی نامه‌ها و پایان کار نگارش بپردازیم تا بتوانیم با شیوه‌های امام (ع) در نگارش آشنا شویم.

 

ابتدای نامه‌ها

شروع نامه‌های حضرت امام (ع) به چند صورت است:

-نُه فقره از نامه‌ها با کلمه «اما بعد» شروع شده است؛ حتی پس از مواردی که با «بسم الله» شروع شده، ابتدا این کلمه آمده که نشان دهنده یک رسم برای آغاز نامه است.

-هشت فقره از نامه‌ها با «بسم الله الرحمن الرحیم» شروع شده که گویای استفاده رایج نام مقدس حضرت حق در آن زمان است. در برخی از نامه‌ها از بسم الله پرهیز شده؛ هرچند ممکن است این پرهیز به دلیل وجود کلماتی در پرستش پروردگار در ابتدای نامه‌ها باشد.

-نامه‌هایی که امام (ع) نوشته، فاقد سلام هستند؛ هرچند منظور امام (ع) مشخص نیست یا این‌که مرسوم بوده است.

-امام (ع) در نامه‌هایی که به معاویه نوشته، از ادبیات تند و محکمی استفاده کرده است.

-تعداد چهار فقره از نامه‌ها با کلمه حسین بن علی شروع شده است.

 

فرستنده

حضرت امام (ع) در اکثر نامه‌ها نام مبارک خویش را ذکر نموده است و در مکاتبات، القاب و عناوینی برای خودشان استفاده نکردند و صرفاً به نوشتن حسین بن علی کفایت کرده‌اند. امام (ع) به هنگام مکاتبه با افرادی نظیر معاویه، بزید و یا اعضای خانواده‌شان، هیچ اشاره‌ای به نام خود نکرده است.

 

گیرنده و جایگاه وی

اگر گیرنده نامه یک فرد بود، به وی مخاطب خاص و اگر یک گروه، اهالی یک شهر یا قبیله بود، مخاطب عام می‌گفتند. از مجموع نامه‌ها، گیرنده 5 فقره، مخاطب عام و 22 مورد مخاطب خاص بوده است. در موارد خاص، طبیعتاً برای افراد متعددی، یک نامه و برای افرادی هم تنها یک نامه ارسال شده است که ممکن است به دلیل هم‌فکری این افراد بوده باشد. امام (ع) در همه نامه‌ها، نام خود را، طیق روال مکاتبات آن دوره، مقدم کرده است.

با بررسی مکاتبات، مشخص شد در نامه‌های ارسالی، به پست و مقام افراد اشاره‌ای نشده و از آن‌ها با نام خودشان یاد شده است (پیوست شماره یک). چهار فقره از نامه‌ها نیز بدون به‌کار بردن الفاظ خاص شروع شده است. تعدادی از این نامه‌ها پاسخ‌های کوتاهی می‌باشد که امام (ع) در جواب سؤالی نوشته‌اند یا این‌که یادداشت گونه نگارش کرده‌اند که نام گیرنده مشخص نشده است.

 

حجم نامه‌ها

مقایسه نامه‌های امام حسین (ع)، تفاوت اندازه آن‌ها را به صورت بلند، متوسط و کوتاه نشان می‌دهد. این تفاوت ممکن است دلایلی داشته باشد؛ از جمله این‌که برخی مفصل و با جزییات و تعدادی نیز خیلی موجز است که البته موقعیت گیرنده نامه یا خواسته و عمل مقابل وی در این تصمیم دخیل بوده است. اهمیت موضوع برای امام حسین (ع) در مقطع زندگی ایشان در تعیین حجم نامه‌ها نیز بی‌تأثیر نبوده است.

بعضی نامه‌ها یک سطر است که یا سفارش به شخص خاصی می‌باشد یا طرف مقابل با یک خط پاسخ به خواسته خود رسیده است. مخاطب نامه‌های طولانی امام (ع)، یا معاویه به دلیل حجم اقدامات ساختار شکنانه وی بوده و یا شیعیان، به صورت گروهی برای دعوت به قیام یا مذمت آنان در عدم همراهی بوده است. این ایجاز و تفصیل در کلام همه بزرگان و از جمله ائمه اطهار (ع) وجود دارد و به زمان خاصی مرتبط نمی‌شود.

 

مستندات درونی نامه‌ها

مستندات نامه‌ها با تکیه بر آیات و اقوال بزرگان به خصوص پیامبر (ص) و علی (ع) یا پرداختن به مسائل خاص در درون نامه‌ها، نشان دهنده تمایل ایشان به مطالب گوناگون و به تعبیری جهت‌ گیری‌های ایشان در مواجهه با مسائل روز است. استناد کردن فرمایشات خود به فرامین خداوند بزرگ و دستورات حضرت رسول اکرم (ص) در چند جای مکاتبات وجود دارد. از آنجایی که خانه پیامبر (ص) محل نزول وحی بوده است، قاعدتاً همه فرمایشات امام (ع)، از منبع لایزال الهی الهام می‌گیرد.

 

ختم نامه‌ها

نامه‌های حضرت امام (ع) با کلمات مختلفی به پایان رسیده است. پایانِ 13 مورد از نامه‌ها، «والسلام» آمده که نشان‌دهنده ادبیات رایج در آن دوره است. مابقی نامه‌ها با اصطلاحات دیگری پایان یافته است؛ ضمن این‌که برخی به جمله «وَالسَّلَامُ مَنِ اتَّبَعَ الهُدَی» ختم می‌شود. این روش برای شروع و پایانِ نامه‌ها، بنا به مقتضیات زمانی و مخاطبین یا موضوعات گوناگون صورت گرفته است.

 

کاتب

نوشتن نامه‌ها به وسیله کاتبین در صدر اسلام و ادامه آن در حضور خلفا و حاکمان اسلامی رایج بوده که در تحلیل اولیه به آن‌ها اشاره شد. در منابع، کاتب مشخصی برای نامه‌های امام حسین (ع) آورده نشده است لذا احتمالا ایشان خودشان نامه‌ها را نگارش کرده‌اند. درخواست بیاض و دوات برای نوشتن وصیت‌نامه به برادرش و همین‌طور قرطاس و دفتر برای نوشتن نامه به بنی‌هاشم، شاهد مدعای فوق است. به خاطر محدودیت‌هایی که برای ارتباط برقرار کردن، وجود داشته و از طرفی به دلیل نقض عهد معاویه در واگذاری حکومت به ایشان، فاقد سیستم اداری بودند؛ لذا به‌ جز کاتبین مشهور که برای جد بزرگوارش، پدر و برادر گرامیشان کتابت می‌کردند، از کسی نام برده نشده است.

 

تاریخ ‌گذاری

از محتوای نامه‌ها، می‌توان به تاریخِ ارسال آن‌ها دست یافت. بعضی در مواقع خاصی مانند زمان خروج از مکه و در مسیر کوفه است. یکی از نامه‌ها بعد از مرگ معاویه یعنی «در تاریخ یکشنبه 18 اردیبهشت 59 و 29 رجب سال 60» نوشته شده و دیگر نامه ایشان، بعد از این تاریخ بوده است (ابن اعثم کوفی، 1372: 818). وصیت‌نامه‌ای که به برادرش محمد حنفیه نوشت به «تاریخ سوم شعبان سال 60» بوده و به تعبیری چند روز بعد از مرگ معاویه ارسال شده است.

 

ردیف	تاریخ نامه	نام گیرنده	مبدا ارسال	مقصد نامه
1	سال 56 ق	معاویه بن ابی سفیان	مدینه النبی	دمشق
2	سال 54 ق	معاویه بن ابی سفیان	مدینه النبی	دمشق
3	ذی‌الحجه 60	یزید بن معاویه	مکه مکرمه	دمشق
4	27 رجب سال 60	محمد بن حنفیه	مدینه النبی	مدینه النبی
5	سال 60 ق	محمد بن حنفیه	مکه مکرمه	مدینه النبی
6	15 رمضان سال 60	گروهی از مومنان	مکه مکرمه	کوفه
7	رمضان سال 60	مسلم بن عقیل	حد فاصل مکه کربلا	مکه مکرمه
8	شوال سال 60	اشراف و بزرگان بصره	حد فاصل مکه کربلا	بصره
9	8 ذی‌الحجه 60	عبدالله بن جعفر	خروجی مکه مکرمه	مدینه النبی
10	8 ذی‌الحجه 60	عمرو بن سعید	خروجی مکه مکرمه	مکه مکرمه
11	ذی‌الحجه سال 60	مردم کوفه	مکه مکرمه	کوفه
12	محرم سال 61	اهالی کوفه	کربلای معلی	کوفه
13	محرم سال 61	حبیب بن مظاهر	کربلای معلی	کوفه
14	6 محرم سال 61	محمد بن حنفیه	کربلای معلی	کوفه

 

یکی از مکاتبات امام حسین (ع) که به فرماندار مکه نوشته است:

کتابُه علیه السلام إلی عمرو بن سعید بن العاص بعد إعطائه الأمان له علیه السلام قال: و کتَب إلیه الحسینُ:

أمَّا بَعدُ؛ فَإنَّهُ لَم یَشاقِقِ اللهَ وَ رَسولَهُ مَن دَعا إلی اللهِ عزوجل، و عَمَل صالِحاً؛ و قال: إنَّنی مِنَ المُسلِمینَ، و قَد دَعَوتَ إلی الأمانِ و البِرِّ و الصِّلَهِ، فَخَیرُ الأمانِ، أمانُ اللهِ، وَ لَن یُؤمِنَ اللهُ یَومَ القِیامَهِ مَن لَم یَخَفهُ فِی الدُّنیا، فَنَسألُ اللهَ مَخافَهً فی الدُّنیا تُوجِبُ لَنا أمانَهُ یَومَ القِیامَهِ، فَإن کُنتَ نوَیتَ بِالکِتابِ صِلَتی وَ بِرِّی، فَجُزیتَ خَیراً فِی الدُّنیا وَ الآخِرَهِ؛ والسَّلامُ.

نامه به عمرو بن سعید بن العاص بعد از دادن امان‌نامه به او:

تحقیقاً کسی که به خدای عزوجل دعوت می‌کند و عمل صالح انجام می‌دهد و می‌گوید من از مسلمین هستم، با خدا و رسولش مخالفت نمی‌ورزد. تو مرا به در امان بودن و نیک‌رفتاری و بخشش و کرم دعوت کرده‌ای؛ اما بهترین امان، امان خداست؛ چون کسی که در دنیا از او نهراسد، خدا به روز قیامت بدو امان نخواهد داد؛ بنابراین ما از خدا خوفش را در دنیا می‌طلبیم تا موجب امانش در روز قیامت شود. اگر خواستی با این نامه بخشش و نیکی‌ای در حق من بکنی، در دنیا و آخرت جزای خیر نصیبت خواهد شد، والسلام.

 

نتیجه

در این پژوهش ساختار ظاهری نامه‌ها اعم از شکل و قالب نامه‌های امام (ع)، موضوع، شروع، پایان، حجم و استنادات درونی نامه‌ها مورد بررسی قرار گرفت. در بررسی انجام شده، مشخص شد در آغاز و انجام نامه‌ها از درج مطالب بی اهمیت پرهیز شده و مسائل مبتلا به زمان و پاسخ دقیق به پرسش‌ها آمده است. ماحصل این واکاوی، عدم تبعیت از نظام مدون نامه‌نگاریِ مختص دیوان‌های رسمی است؛ البته ممکن است به دلیل محدودیت دسترسی به منابع موثق، به برخی از حقایق دست نیافته باشیم. محدودیت‌های این موضوع، شاید به دلیل تحت‌ الشعاع قرار گرفتن مستندات مکاتبات در واقعه عاشوراست. بسیاری از ناقلان یا نویسندگان نیز در مدت کوتاهی از تحریر مکاتبات کشته شده‌اند و اوضاع به نحوی در آن ایام به هم ریخته است که در یک غارت عمومی ممکن است همه اطلاعات مکتوب هم در آتش سوزی خیام امام (ع) نابود شده باشد.