چکیده:
حضرت زینب (ع) آیینه تمام‌نمایی است که هرکس در او نظر کند، عظمت اهل بیت (ع) را مشاهده می‌نماید. خطبه‌های زینب کبری (ع) در کوفه و شام، اسناد گویایی است که مقام علمی او را به اثبات می‌رساند. نکات علمی، ادبی و معنایی به کار رفته در خطبه‌های سفیر کربلا به حدی است که ذهن هر خواننده آگاه و اندیشمند را به تماشای فرازهای ظریف و بلیغ آن می‌نشاند. حضرت زینب (ع)، شخصیتی کم‌نظیر در جهان اسلام به شمار می‌رود، شخصیتی که دارای جایگاه ویژه با خصوصیات منحصر به فرد، نزد اهل سنت است. ازاین‌رو بسیاری از دانشمندان اهل سنت درباره حضرت زینب (ع) قلم زده و گزارش‌هایی در احوال و زندگانی آن حضرت ثبت کرده‌اند. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و شیوه کتابخانه‌ای، به شخصیت حضرت زینب (ع) و نقش ایشان در قیام امام حسین (ع) در منابع اهل سنت پرداخته است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که اهل سنت در گزارش حوادث عاشورا ابعاد مختلفی از شخصیت حضرت زینب (ع) و نقش ایشان در قیام امام حسین (ع)، را مطرح کرده‌اند. چنین گزارش‌هایی حاکی از عظمت حضرت زینب (ع) و نقش ایشان در قیام امام حسین (ع) و بزرگی مصیبت وارده بر اهل بیت (ع) است.
مقدمه
منابع حدیثی اهل سنت شامل کتاب‌های تاریخی، سیره، شرح حال، جوامع حدیثی، معجم‌های احادیث و... از قرن دوم هجری تاکنون دارای احادیث و گزارش‌هایی درباره اهل بیت (ع)، همسران و اصحاب آن حضرت هستند. چهره تابناک و نورانی اهل بیت (ع)، در منابع حدیثی اهل سنت می‌درخشد و علی‌رغم منع ثبت و روایت احادیث به ویژه احادیث فضایل اهل بیت (ع) در زمان خلفا مشاهده می‌شود که روایات درباره فضایل و ویژگی‌های آن حضرت در این منابع کم نیست. این پژوهش به دنبال پاسخ به پرسش زیر است: شخصیت حضرت زینب (ع) و نقش ایشان در قیام امام حسین (ع) در منابع اهل سنت چگونه تشریح شده است؟
حضرت زینب (ع)، بانوی قهرمان اسلام، در کنار سیدالشهداء و پس از آن در اسارت، مسئولیت بزرگی را بر عهده داشت. ایشان با حضور در بزرگ‌ترین نهضت اسلام، با روشنگری‌های خود، همه را از حقیقت عاشورا آگاه و دستگاه اموی را رسوا کرد. وی با غلبه نیروی تفکر و تعقل بر احساس در این واقعه، جریان اسارت را به خوبی مدیریت کرد؛ همچنین با سخنوری و فصاحت پرده از فسادهای دستگاه ظلم برداشت و با صبرو درایت خود ارزش‌های اسلامی را پاس داشت. محمئ غالب شافعی، از علمای اهل سنت در مورد حضرت زینب (ع) می‌نویسد:
یکی از بزرگ‌ترین زنان اهل بیت (ع) از نظر حسب و نسب و از بهترین بانوان طاهره که دارای روحی بزرگ و مقام تقوا و آیینه سر تا پا نمای رسالت و ولایت بوده، حضرت سیده زینب دختر علی بن ابی‌طالب است که به نحو کامل او را تربیت کرده بودند و از پستان علم و دانش خاندان نبوت سیراب شده بود، به حدی که در فصاحت و بلاغت یکی از آیات بزرگ الهی شد و در حلم و کرم و بینایی و بصیرت و تدبیر کارها در میان خاندان بنی‌هاشم، بلکه در عرب، مشهور شد. او جمال و جلال و سیرت و صورت و اخلاق و فضیلت را جمع کرده بود. شب‌ها در حال عبادت بود و روزها را روزه داشت و به تقوا و پرهیزکاری معروف بود (وجدی، 1971: 4/795-796).
بدون شک یکی از حوادث مهمی که در طول تاریخ موضوع نگارش اندیشمندان سنی بوده، واقعه کربلا و نقش حضرت زینب (ع) است. از آن زمان تاکنون کتاب‌های بسیاری منتشر شده که منبعی برای رهروان و شیفتگان اسلام و امامت است. کتاب‌های متعدد و فراوانی نیز به زبان‌های دیگر، از جمله عربی، نگاشته شده که با عنایت مترجمان به فارسی ترجمه و مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
معرفی شخصیت حضرت زینب (ع)
شخصیت زینب (ع) به گونه‌ای شکل گرفت که فضائل و کمالات جد عزیز و والدین بزرگوارش را تداعی می‌کرد.
الف) جلال‌الدین سیوطی در رساله زینبیه خویش می‌نویسد: «زینب در زمان جدش رسول خدا پا به عرصه جهان گشود و در دامن وی پرورش یافت. او هوشمندی توانا و دوراندیش و دارای قلبی پرقوت و پرصلابت بود». سپس می‌افزاید: «حسن بن علی هشت سال قبل از رحلت پیامبر خدا و حسین بن علی هفت سال قبل از آن و زینب کبری نیز پنج سال قبل از رحلت آن بزرگوار به دنیا آمده‌اند، پس زینب پنج سال از عمر خویش را در کنار پیامبر خدا گذرانده و تربیت یافته است».
زینب (ع)، دختر علی بن ابی‌طالب (ع)، از جمله زنان بافضیلت و بزرگوار که دوراندیشی و فکری باعظمت داشت. او همراه برادرش حسین بن علی (ع) در واقعه کربلا حضور پیدا کرد. به امر یزید بن معاویه، ایشان را به همراه دیگر اسرا به شام و شهرهای مختلف بردند که در شام زینب کبری در برابر یزید خطبه‌ای غراء خواند (رحمانی همدانی، 1369: 2/637).
ب) شیخ عزالدین معروف به ابن اثیر جزری می‌نویسد: «زینب دختر علی بن ابی‌طالب، مادرش فاطمه دختر رسول خدا بود. او در زمان پیامبر خدا به دنیا آمد و مقداری از زندگی آن حضرت را درک نمود. زینب تنها خانم متفکر و دانشمندی بود که از قوت فکر بالایی برخوردار بود. پدرش وی را به ازدواج عبدالله بن جعفر درآورد. خداوند به وی فرزندانی عنایت کرد که نام آن‌ها علی، عون اکبر، عباس، محمد و ام‌کلثوم بوده است. او در واقعه کربلا همراه برادرش حسین بن علی بود. بعد از شهادتش به همراه قافله روانه شام گشت و در برابر یزید بن معاویه خطبه‌ای شیوا و پرمعنی ایراد کرد که در کتاب‌های تاریخی ذکر شده. ایراد آن خطبه درایت و عقل و اندیشه و قدرت بالای قلبی وی را می‌رساند» (ابن اثیر، 1965: 7/457).
ج) استاد محمد فرید وجدی: «زینب، دختر علی بن ابی‌طالب، از جمله زنان بافضیلت و بزرگواری است که دوراندیشی و فکر باعظمتی داشت. او همراه برادرش حسین بن علی در واقعه کربلا حضور داشت. به امر یزید بن معاویه آن خانم را به همراه دیگر اسرا به شام و شهرهای مختلف بردند که در شام زینب کبری در برابر یزید خطبه‌ای غراء خواند» (نقدی، 1350: 215).
د) محمد غالب شافعی مصری: وی از نویسندگان مقتدر مصری است. در مجله «الاسلام» سال اول، شماره 27 علاقه و عشق خود را به زینب (ع) چنین می‌نگارد: «یکی از بزرگ‌ترین زنان اهل بیت از نظر حسب و نسب و از بهترین بانوان طاهره که دارای روحی بزرگ و مقام تقوی و آیینه سر تا پا نمای رسالت و ولایت بوده، حضرت سیده زینب دختر علی بن ابی‌طالب می‌باشد که به نحو کامل، او را تربیت کرده بودند و از پستان علم و دانش خاندان نبوت سیراب گشته بود. به حدی که در فصاحت و بلاغت یکی از آیات بزرگ الهی گردید و در حلم و کرم و بینایی و بصیرت و تدبیر کارها در میان خاندان بنی‌هاشم و بلکه عرب مشهور شد و میان جمال و جلال و سیرت و صورت و اخلاق و فضیلت را جمع کرده بود. شب‌ها در حال عبادت و روزها را روزه داشت و به تقوا و پرهیزکاری معروف بود» (وجدی، 1971: 4/268).
حضرت زینب (ع) و روایات نقل شده از دیدگاه علمای اهل سنت
باید توجه داشت که ارزش روایات نقل شده از حضرت زینب (ع) فراتر از روایاتی است که راویان دیگر نقل کرده‌اند، زیرا این بانوی بزرگ، خود عالمه‌ای غیر معلمه بود و روایاتی را که نقل می‌کرد، بی هیچ شبهه‌ای، معتبر و مستنداند، حتی روایت‌هایی که در سنین کودکی از ایشان نقل شده‌اند. این بانوی بزرگوار که پنج سال قبل از وفات رسول خدا (ص) به دنیا آمد، از مادرش فاطمه زهرا (ع)، پدرش علی (ع)، اسماء بنت عمیس و ام‌ایمن روایت نقل می‌کرد. شمار راویان از وی بسیارند که می‌توان به: علی بن حسین (ع)، ابن عباس، محمد بن عمر، عطاء بن سائب، فاطمه بنت الحسین، محمد بن جابر، عباد عامری و... اشاره کرد (طباطبایی رضوی، 1341: 244).
در ادامه برخی از روایات نقل شده از حضرت زینب (ع) در منابع اهل سنت را نقل می‌کنیم.
وسیله ارتباط خلق و خالق
ابوبکر با این سند: محمد بن زکریا، جعفر بن محمد بن عماره کندی، پدرش، حسین بن صالح، دو مرد از بنی‌هاشم، از حضرت زینب (ع) دختر علی (ع) روایت کرد که زینب (ع) فرمود: «قالت فاطمه (ع) و نحنُ وسیلتهُ فی خلقهِ و نحنُ خاصتهُ و محل قدسه و نحن حجته فی غیبه و نحن ورثه انبیائه»؛ «ما وسیله ارتباط خدا با مخلوق‌های او هستیم. ما برگزیدگان خداییم و جایگاه پاکی‌ها، ما راهنمای روشن خداییم و وارث پیامبران او هستیم» (جزائری، 1387: 245).
دوستی آل محمد (ص)
روایتی مشهور به «فاطمیات» در باب دوست داشتن آل محمد که با این استناد نقل شده است: «... عن فاطمه بنت السجاد علی بن الحسین زین العابدین (ع) عن فاطمه بنت ابی عبدالله الحسین (ع) عن زینب بنت امیرالمؤمنین (ع) عن فاطمه بنت رسول الله (ص) قالت: الا مَن ماتَ علی حُب آل محمد ماتَ شهیداً»؛ «آگاه باشید هر کسی که بر دوستی آل محمد بمیرد، شهید است» (جزائری، 1427: 327).
همچنین شایسته است شخصیت والا و علمی حضرت زینب (ع) را از دیدگاه اهل سنت نیز مورد بحث قرار دهیم: شیخ عزالدین معروف به ابن اثیر جزری از بزرگان اهل سنت، در کتاب اسدالغابه، که درباره صحابه پیامبر (ص) نوشته است، حضرت زینب (ع) را از اصحاب پیامبر (ص) دانسته، سپس به خصوصیات و ویژگی‌های بارز حضرت نیز چنین اشاره می‌کند:
«زَینبُ بنتُ عَلیّ بن أبی طالب، واسمه عبد مناف بن عبدالمطلب بن هاشم القُرَشیه الهاشمیه و إُمها فاطمه بنت رسول الله. أدرکت النّبیّ صَلَّی الله علیه و سلم، وَ وُلِدَت فی حَیاتِهِ، ولم تَلِد فاطمه بنت رسول الله (ص) بعد وفاته شیئاً. و کانت زینبُ امرأهً عاقله لبیبه جزاله... و کانت مع أخیها الحسین رضی الله عنه لما قتل، و حُمِلت إلی دمشق، و حَضَرت عند یزید بن معاویه، و کلامهما لیزید حین طلب الشامی أُختها فاطمه بنت علی من یزید، مشهور مذکور فی التواریخ، و هو یدل علی عقل و قوه جَنان».
زینب دختر علی (ع)، پیامبر (ص) را درک کرد (از صحابه بود) و در زمان پیامبر (ص) متولد شد و از فاطمه (ع) بعد از وفات پیامبر (ص) فرزندی غیر از او، متولد نشد. زینب زنی عاقل، خردمند و کامل بود و با برادرش حسین (ع) بود تا زمانی که برادرش شهید شد. بعد به عنوان اسیر به دمشق فرستاده شد و در مجلس یزید حضور داشت و سخنان آن دو (حضرت زینب و یزید) هنگامی که مرد شامی خواست فاطمه دختر حسین (ع) را به کنیزی بگیرد، مشهور و در تاریخ ثبت شده است و این دلالت بر عقل و قوت قلب (شجاعت) حضرت زینب (ع) دارد (ابن اثیر، 1965: 7/459).
در خصوص معنی «لبیبه جزاله» باید بگوییم، لُبّ از نظر لغت، عقل و خردی است که از هر ناخالصی و شائبه‌ای پاک است، عقل و خرد، خالص کننده همه معانی است که در وجود انسان مانند مغزها و مغز و اصل هر چیزی وجود دارد. مفهوم واژه لُبّ برتر و والاتر از معنی واژه عقل است. پس هر لبی عقل است و هر عقلی لب نیست. و از این جهت خدای تعالی فهمیدن و درک احکامی که عقل‌های کامل و پاک آن‌ها را می‌فهمند مربوط به «اولو الألباب»، یعنی فرزانگان و صاحبان عقول و خردهای کامل، می‌داند و می‌گوید: «وَ مَن یُؤتَ الحِکمَهَ فَقَد أُوتِیَ خَیراً کَثیراً، وَ ما یَذَّکَّرُ إِلّا أُولو الأَلبابِ» (بقره: 269) حقیقت و ارزش حکمت را که خداوند آن را با خیر و نعمت بسیار بیان کرده است کسانی درک می‌کنند که خردمندانی فرزانه و کامل هستند. جزله نیز در لغت به معنی کسی که دارای عقل نیکو یا کسی که رأی نیکوی داشته باشد. بنابراین حضرت زینب (ع) طبق اعتراف عالم نامی اهل سنت، از اصحاب پیامبر (ص) و با عقلی کامل، خالص و شجاعتی بی‌نظیر بود (طریحی، 1389: 259).
خیرالدین زرکلی در کتاب الاعلام بعد از ذکر جریان اسارت حضرت زینب (ع) درباره خصوصیات ایشان، می‌نویسد: «و کانت ثابته الجنان، رفیعه القدر، خطیبه، فصیحه...؛ «حضرت زینب (ع) دارای قلبی استوار و ثابت‌قدم، با مقامی بالا، سخنور فصیح بود» (زرکلی، 1989: 3/67).
کحاله نویسنده اهل سنت در خصوص حضرت زینب (ع) می‌نویسد: «سیده جلیله، ذات عقل راجح، و رأی و فصاحه، و بلاغه»؛ «حضرت بانوی جلیله، دارای عقل راجح، رای، فصاحت و بلاغت بود» (کحاله، 1379: 2/91).
محمد علی قطب می‌نویسد: «ثمّ منّ الله علی هذا البیت الکریم -بیت علیّ و فاطمه- بزهره بنی هاشم السیده زینب بنت الإمام علی، و قد تزوّجت السیده زینب بنت الإمام علی (رضی الله عنه و کرم الله وجهه) من ابن عمّها قطب السّخاء عبدالله بن جعفر الطیار. و قد شهدت (رضی الله عنه) فی العام الحادی والستین من الهجره مأساه کربلاء و قامت بدور عظیم فی حفظ نسل الإمام الحسین و ذریه النبی (ص)»؛ «خداوند با گل بنی هاشم یعنی خانم زینب (ع) بر خانه علی و فاطمه منت گذاشت و با پسر عمویش عبدالله که قطب سخاوت بود، ازدواج کرد و در سال 61 هجری در فاجعه کربلا حضور داشت و نقش بزرگی در حفظ نسل امام حسین (ع) و ذریه پیامبر (ص) داشت» (قطب، 1364: 178).
بنت شاطی محقق مصری که نام او عائشه عبدالرحمان است و آثار خود را با اسم بنت الشاطی منتشر می‌کرد، در خصوص حضرت زینب (ع) جمله جالبی دارد: «کفی بزینب فخرا إنها أخذت من علم جدها رسول الله... و من شجاعه أبیها علی و من صلابه أمها فاطمه... و من حلم أخیها الحسن... و من جهاد أخیها الحسین... فأصبحت ملتقی فضائل أهل البیت»؛ «همین فخر بر زینب (ع) کافی است که علم را از جدش پیامبر (ص)، شجاعت را از پدرش علی (ع)، صلابت را از مادرش فاطمه (ع)، حلم را از برادرش حسن (ع) و جهاد را از برادرش حسین (ع) گرفت لذا دارای مجموعه از فضائل اهل بیت (ع) گردید» (بنت الشاطی، 1406: 168).
شیخ باسم مکداش در کتاب مناقب و فضائل آل بیت النبی (ص) عند أهل السنه والجماعه که مناقب اهل بیت (ع) را از منظر اهل سنت بررسی کرده است، در بخشی از کتاب به جریان مصیبت کربلا و شهادت امام حسین (ع) و به قضیه غارت زینت آلات زنان اهل بیت از جمله، سکینه، فاطمه و رقیه اشاره کرده و در ادامه در خصوص حضرت زینب (ع) می‌نویسد: «معهن عمتهن الطاهره اخت الحسین (زینب) الکبری»؛ «در بین آن‌ها، همه پاکیزه‌شان زینب کبری (ع) نیز بود» (مکداش، 1432: 299).
ام فضل کتابی نوشته است به نام صحابیات مجاهدات، وی در این کتاب به اسامی و زندگی زنان مجاهد و مبارز که از اصحاب پیامبر (ص) بودند، اشاره می‌کند از جمله این زنان مجاهد را حضرت زینب کبری (ع) دانسته و در خصوص ایشان می‌گوید: «و کانت ثابته الجنان، رفیعه القدر، شاعره، خطیبه، فصیحه». حضرت زینب (ع) دارای قلبی استوار، درجه‌ای رفیع، شاعره، خطیب و کلامی فصیح داشت (ام فضل مصطفی کامل، 1401: 64).
البته در کتاب معجم النساء الشاعرات فی الجاهلیه و الاسلام، که درباره زنان شاعره در جاهلیت و اسلام نوشته شده است، نام حضرت زینب (ع) نیز به عنوان زن شاعره که دارای بلاغت و فصاحت بود، ثبت شده است (عبد مهنا، 1405: 114).
بنابراین بزرگان اهل سنت، حضرت زینب (ع) را زنی منحصر به فرد و دارای جایگاهی بلند، از خاندان نبوی می‌دانند. همچنین از سخنان آن‌ها چنین برداشت می‌شود که حضرت زینب (ع) در سخنوری، بلاغت، فصاحت، علم و شجاعت، در مرتبه و درجه‌ای بالا بوده و از اصحاب برتر پیامبر (ص) به شمار می‌رود. آن‌ها هم عموما در برابر عظمت و عمق شخصیت این بانوی بزرگوار با خضوع برخورد کرده‌اند و ایشان را ستوده‌اند (محدثی، 1380: 86).
فضایل بانوی کربلا در آثار قدما و دانشمندان معاصر اهل سنت
جلال‌الدین سیوطی، متوفای سال 884 هـ.ش، از عالمان نامدار اهل سنت محسوب می‌شود که رساله‌ای به نام رساله «زینبیه»، درباره شخصیت و ویژگی‌های اخلاقی حضرت زینب (ع)، به رشته تحریر درآورده است. سیوطی در نوشتار خود، پس از بیان ویژگی‌های نَسَبی و شخصیتی حضرت زینب (ع)، بانوی کربلا را از اصحاب و کسانی که از آن حضرت حدیث نقل کرده‌اند، برمی‌شمرد و می‌نویسد: «زینب (ع) در زمان جدش، رسول خدا (ص) پا به عرصه گیتی گذاشت و در دامن آن حضرت پرورش یافت. زینب (ع)، بانویی باهوش، توانا، دوراندیش و دارای قلبی پرقوت و صلابت بود». سیوطی در رساله خود، حضرت زینب (ع) را بانویی بافضیلت و بزرگوار می‌داند که همراه برادرش در کربلا حضور پیدا کرد و پس از آن، با بیانات آتشین و کوبنده‌اش، اقتدار امویان را به شدت تهدید کرد (سیوطی، 1412: 149).
علاوه بر سیوطی، علی بن محمد بن اثیر، در کتاب مشهور اُسد الغابه فی معرفه الصحابه، پس از ذکر نام حضرت زینب (ع) در زمره اصحاب رسول خدا (ص)، درباره آن بانوی باکرامت، می‌نویسد: «زینب دختر علی بن ابی طالب، رضی ا... عنهما، از قریش و بنی‌هاشم است. مادرش فاطمه (ع)، دختر رسول خدا (ص) است. او دوران حیات پیامبر خدا (ص) را درک کرد. زینب (ع) بانویی پارسا و دانا بود که پدرش علی (ع)، او را به عقد پسر عمویش، عبدالله بن جعفر درآورد. زینب (ع) همراه با برادرش حسین (ع) به کربلا رفت و با او بود تا وقتی که برادرش به شهادت رسید. پس از آن، زینب (ع) را به دمشق بردند و او در حضور یزید، خطابه‌ای غرا ایراد کرد که در تاریخ معروف است» (ابن اثیر، 1965: 7/342).
بسیاری از علما و نویسندگان اهل سنت، در آثار تاریخی‌شان، ضمن شرح وقایع قبل و بعد از واقعه عاشورا، درباره حضرت زینب (ع) مطالبی ارائه کرده‌اند. ابن اعثم کوفی در جلد پنجم کتاب مشهور الفتوح، به شرح برخی از ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب (ع) از زبان راویان واقعه کربلا و نیز وقایع پس از آن پرداخته و به نقل از خزیمه اسدی نوشته است: «زینب (ع) در برابر یزید ایستاده بود. به او نگاه کردم. به خدا قسم تا آن روز بانویی به فصاحت بیان و شجاعت زینب (ع) ندیده بودم. طوری سخن می‌گفت، گویی با زبان پدرش علی بن ابی‌طالب –رضی الله عنه- سخن می‌گوید» (ابن اعثم، 1411: 121).
نفوذ کلام حضرت زینب (ع)، بسیاری از ادیبان و نویسندگان مسلمان و نیز پژوهشگران عرصه ادبیات عرب را واداشته است تا خطبه‌های بانوی کربلا را به عنوان نمونه‌ای کامل، ثبت و ضبط و به گردآوری آن‌ها مباهات کنند. به عنوان نمونه، احمد بن ابی‌طاهر، مشهور به «ابن طیفور»، بخش مهمی از کتاب مشهور خود، بلاغات النساء را، به خطبه‌های حضرت زینب (ع) اختصاص داده و آن‌ها را در زمره بهترین خطبه‌های شنیده شده در تاریخ ادبیات عرب، برشمرده است (ابن طیفور، 1908: 352).
محمد فرید وجدی
وجدی، نویسنده کتاب ارزشمند دایره المعارف القرن العشرین در جلد چهارم کتاب خود، ذیل عنوان «زینب»، می‌نویسد: «زینب (ع)، دختر علی بن ابی‌طالب (ع)، از جمله زنان بافضیلت و بزرگواری است که دوراندیشی و فکر باعظمتی داشت. او همراه برادرش حسین بن علی (ع) در واقعه کربلا حضور داشت و به دستور یزید بن معاویه، آن بانو را، به همراه دیگر اسرا، به شهرهای مختلف و سپس به شام بردند که در شام، زینب (ع) در برابر یزید خطبه‌ای غرا ایراد کرد». محمد فرید وجدی، سپس متن کامل خطبه حضرت زینب (ع) در شام را آورده و به شرح و توضیح فرازهایی از آن پرداخته است (وجدی، 1971: 4/796).
محمد غالب شافعی
محمد غالب، دانشمند شافعی مذهب مصری از جمله عالمان اهل سنت است که در شماره 27 مجله «الاسلام»، درباره مقام و فضایل حضرت زینب (ع)، مقاله‌ای مفصل و ادبی را منتشر کرده است. وی در بخشی از این مقاله می‌نویسد: «یکی از بزرگ‌ترین بانوان اهل بیت (ع)، از نظر حسب و نسب و از بهترین بانوان طاهره که دارای روحی بزرگ و مقام تقوی و آینه تمام‌نمای رسالت و ولایت است، حضرت سیده زینب (ع) دختر علی بن ابی‌طالب است که به نحو کامل، او را تربیت کرده بودند و از علم و دانش خاندان نبوت، سیراب شده بود؛ به حدی که در فصاحت و بلاغت، یکی از آیات بزرگ الهی محسوب می‌شد و در حلم، کرم، بینایی، بصیرت و تدبیر کارها، در میان خاندان بنی‌هاشم و بلکه عرب، مشهور بود و جمال، جلال، سیرت، صورت، اخلاق و فضیلت را، یک جا در خود جمع کرده بود. شب‌ها در حال عبادت و روزها، روزه بود و به تقوا و پرهیزکاری شهرت داشت» (قاسمی، 1370: 57).
محمد علی احمد مصری
زینب از نظر حسب و نسب خانوادگی از بزرگان اهل بیت (ع) و بهترین زنان پاک و از برترین زنان متفکر و شجاع است و تقوی را همواره سرلوحه زندگیش و زبانش همواره به یاد خدا علیه ظالمان و کمک حق‌خواهان بود. وی سرآمد دنیا و آخرت، همزاد حسن و حسین، دختر زهرای بتول که خداوند او را بر زنان برتری و سرآمد مردمان بااراده و بخشنده قرار داد... تولدی نیکو داشت. دانشمندی فاضل از خانواده‌ای که مصداق آیه «اصلها ثابت و فرعها فی السماء» بود، بسیار حلیم، صبور، دارای مکارم اخلاقی بود، بیانی فصیح و بلیغ داشت و از دستش باران بخشش و کرم می‌چکید (مصری، 1385: 369).
علی احمد شبلی
زینب دختر زهراء و امام علی رضی الله عنهم در خانه نبوت تولدی مبارک داشت و رشدی کریمانه و پاک که خداوند امور او را بر عهده داشت و جد بزرگش و پدر و مادرش به او توجه و عنایت داشتند تا اینکه زبان باز کرد پدرش به تعلیم و تربیت و تهذیبش پرداخت. پس علم، حکمت، دین، فقه، ادب و روایت حدیث و اخبار را یاد داد و از روح و جان خودش شجاعت و پایداری و یقین محکم را به دخترش منتقل کرد پس عقل و فکری والا، رای و ایده‌ای دلسوزانه، قدرت، استواری و ایمان به او داد (شبلی، 1420: 118).
عایشه بنت الشاطی
در میان آثاری که توسط نویسندگان و پژوهشگران اهل سنت درباره زندگی و شخصیت حضرت زینب (ع) به رشته تحریر درآمده است، بی‌تردید، کتاب زینب بطله الکربلا اثر عایشه عبدالرحمان، معروف به بنت الشاطی، نوسنده و پژوهشگر نامدار مصری جایگاهی ویژه و کم‌نظیر دارد و یکی از معتبرترین کتاب‌هایی است که به قلم این بانوی نویسنده غیرشیعی نوشته شده و سند محکمی برای حقانیت شیعه و شناخت شخصیت حضرت زینب (ع) و واقعه کربلا است. در این کتاب وقایع دوران زندگی حضرت زینب (ع) با نثری ساده و روان، برای مخاطبان شرح داده شده است. شیوه تنظیم و ارائه وقایع زندگی حضرت زینب (ع) در این کتاب به ونه‌ای است که حتی تعدادی از نویسندگان معاصر کشورمان، در تدوین و نگارش زندگی بانوی کربلا، از آن استفاده کرده‌اند. نام کامل این کتاب به زبان عربی، السیده زینب عقیله بنی‌هاشم است. او کتاب را با معرفی خاندان رسول خدا (ص) که خاستگاه و مهد پرورش حضرت زینب (ع) است، آغاز می‌کند و وقایع زندگی آن حضرت را تا ورود کاروان اسیران به کوفه، یک به یک برمی‌شمارد و آن‌ها را با جملات سراسر احساس و ارادت خود نسبت به بانوی کربلا و خاندان رسول خدا (ص)، می‌آراید. این کتاب ارزشمند، چند بار به زبان فارسی ترجمه و به زیور طبع آراسته شده است.
در مقدمه کتاب ارزشمند، زینب، دختر علی (ع) آمده است، «من معتقدم دوران جلوه شخصیت زینب (ع)، با پایان یافتن این نبرد خونین [واقعه کربلا]، به پایان نرسید، بلکه آغاز دوران او، مصادف با پایان نبرد عاشوراست. از این پس، زینب (ع) می‌بایست بانوان اسیر بنی‌هاشم را سرپرستی و از علی بن حسین (ع) دفاع کند. اگر زینب (ع) نبود، احتمالا زین‌العابدین (ع) به شهادت می‌رسید و با شهادت او، امامت اهل بیت (ع) پایان می‌یافت» (بنت الشاطی، 1406: 168).
در ادامه کتاب، بنت الشاطی شرح می‌دهد، نام این زن، در تاریخ ما و تاریخ انسانیت، با مصیبتی قرین گردیده و آن مصیبت کربلاست. بر دوش بانوی بانوان زینب، در این مصیبت جانگداز، وظیفه‌ای بسیار بزرگ بوده، بلکه بعضی از آن‌ها او را «بطله کربلا» نامیده؛ زیرا وی نخستین بانویی بود که در آن وادی خطرناک نمایان گردید تا مجروحان را پرستاری کند و با محتضران همدردی نماید و برای قربانیان و شهیدانی که قطعه‌قطعه و پاره‌پاره در آن بیابان افتاده بودند و مرغان هوا و درندگان وحشی پیکرهاشان را می‌جویدند، بسوزد و اشک بریزد. ولی عقیده من آن است که، زینب وظیفه بزرگ خود را پس از این مصیبت آغاز کرده؛ زیرا او از طرفی باید زنان اسیر بنی‌هاشم –که مردانشان را از دست داده‌اند- سرپرستی کند، و از طرفی باید با جانبازی از جان جوانی بیمار (علی بن حسین زین‌العابدین) دفاع کند، که اگر زینب نمی‌بود، کشته می‌شد، و با کشته شدن او، دودمان امام برچیده می‌گشت. اضافه بر این، وظیفه‌ای بزرگ‌تر بر دوش زینب بود؛ زینب وظیفه داشت نگذارد این خون مقدسی که ریخته شد، به هدر رود. گمان ندارم مبالغه باشد و یا زیاده‌روی کرده باشم اگر بگویم، زینب کسی بود که پس از وقوع این کشتار، آن را مصیبتی جاوید و فراموش‌نشدنی قرار داد. زینب، پس از فاجعه کربلا زنده نماند، دردها و رنج‌هایی که کشیده بود، به اندازه‌ای نبود که بتوان تحمل کرد و طاقت آورد. ولی در آن مدت کوتاهی که زندگی کرد، توانست در دل‌های شیعیان، آتش خون و اندوهی را بیفروزد که تا امروز زبانه بکشد و خاموش نگردد و کسانی را که اهل بیت پیغمبر (ص) را تسلیم دشمنان کردند، به بدبختی و خواری و سوزش پشیمانی بیندازد.
بنت الشاطی در بخش دیگری از این کتاب می‌نویسد: «زینب (ع)، پس از نبرد کربلا، مدتی طولانی زنده نماند، چراکه مصیبت‌هایی که به وی رسید، بسیار طاقت‌فرسا بود. لیکن در همین مدت کوتاه، توانست در جان مسلمانان، چنان آتش حزنی را برافروزد که شراره آن تا امروز روشن است» (بنت الشاطی، 1406: 170).
محمود احمد منصور
از دیگر نویسندگان معاصر اهل سنت، که در آثارش به بیان ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب (ع) پرداخته است، می‌توان به استاد تفسیر دانشگاه الازهر، که چند سال قبل دار فانی را وداع گفت، اشاره کرد. وی در مقاله‌ای شیوا و مستدل که با عنوان «السیده زینب، رضی الله عنها»، در مجله «منبر الاسلام»، شماره 28، مورخ جمادی‌الاول سال 1390 ق منتشر شده است، ضمن اشاره به خطبه‌های غرای بانوی کربلا، به تلیل و ستایش از شخصیت آن حضرت می‌پردازد و می‌نویسد: «هنگامی که زینب (ع) متولد شد، اصحاب و بنی‌هاشم برای عرض تبریک میلاد این گل تازه‌شکفته خاندان رسول خدا (ص)، به منزل آن حضرت رفتند. در جبین نورانی این طفل بابرکت، نشانه‌ای از بزرگواری اجداد طاهرش نمایان بود و این باعث شادی حاضران می‌شد؛ اما در همان حال، سایه‌ای از غم، گهواره او را احاطه کرده بود؛ سایه‌ای که دلیل آن، رسیدن خبری از غیب بود که از آینده پررنج و درد زینب (ع) در واقعه کربلا و پس از آن خبر می‌داد» (قزوینی، 1384: 276).
جلوه‌های فضایل بانوی کربلا، حضرت زینب کبری (ع)، تنها در آثار نویسندگان و علمای اهل سنت، انعکاس پیدا نکرده است. بلکه دانشمندان مسیحی هم درباره حضرت زینب (ع) اظهار نظراتی داشته‌اند که از آن جمله می‌توان به کورت فریشلر آلمانی اشاره کرد. فریشلر کتابی نسبتا مفصل در ارتباط با امام حسین (ع) نوشته است که در آن رسالت حضرت زینب (ع) را به خوبی بیان کرده است. وی می‌نویسد: «بعد از آنکه تمام اسیران وارد مجلس عبیدالله بن زیاد شدند و نشستند، زینب دخت امام علی بن ابی‌طالب (ع) و خواهر امام حسین (ع) وارد شد، علت تاخیر ورود زینب این بود که وی مسئولیت اداره امور اسیران را داشت و قبل از اینکه وارد بر حاکم عراق شود دقت کرد که هیچ یک از کودکان در خارج نمانند یا اینکه گم شوند و غذای کودکان را خود می‌داد و همواره در موقع غذا دادن شماره غذاها و شماره کودکان را تطبیق می‌کرد که مبادا طفلی بی‌غذا بماند و چون تقسیم‌کننده غذا بود بعضی از اوقات حتی یک لقمه برای او نمی‌ماند و با گرسنگی به‌سر می‌برد... عبیدالله بن زیاد گفت: خدا را شکر می‌کنم که نشان داد شما ناحق هستید... زینب گفت: خدا را شکر می‌کنم که ما را از هر گونه آلودگی مصون کرد و مردان ما در تمام عمر با امانت و تقوی و صداقت زندگی کردند... خداوند پاداش برادرم حسین (ع) را داد و او اینک در بهشت با جدش رسول خدا (ص) به‌سر می‌برد. آن‌هایی که او را کشتند هم در این دنیا ملعون و سرافکنده می‌شوند و هم در آن دنیا».
کورت فریشلر بعد از آنکه به شجاعت حضرت زینب (ع) در مجلس یزید در شام اشاره می‌کند، خطبه تاریخی آن حضرت را ذکر کرده است. وی می‌نویسد: «مضمون قسمت اصلی نطق زینب دختر علی که بدون وقفه و فی‌البداهه ایراد شد از این قرار است» و سپس این خطبه مهم را آورده است. سپس می‌نویسد: «هنوز صحبت زینب (ع) تمام نشده بود و کسانی که در مجلس یزید حضور داشتند، به‌دقت سخنان آن زن را می‌شنیدند و از شجاعت وی حیرت می‌کردند. تا آن روز کسی جرئت نکرده بود که آن‌طور صریح و بدون پرده ظلم و فسق و رشوه‌خواری دستگاه خلافت یزید بن معاویه را رودررو و با حضور شاهدان و مستمعان زیادی به او بگوید. حتی در دوره معاویه، پدر یزید با اینکه وی نسبت به پسرش مردی معتدل و آرام بود کسی جرئت نکرد آن‌طور بی‌پرده و صریح صحبت کند». این نویسنده در پایان کتابش این سوال را مطرح می‌کند که آیا نفرین زینب نسل اموی را از بین برد؟ و سپس در جواب این سوال می‌نویسد: «... آنگاه بر اثر طول مدت خلافت بنی‌عباس، حتی نام امویان هم از بین رفت و تو گوئی نفرین زینب بنت علی آن‌ها را به کلی نابود کرد...» (کریمی جهرمی، 1394: 175).
نتیجه
پس از بررسی و تبیین شخصیت حضرت زینب (ع) و نقش ایشان در قیام امام حسین (ع) در منابع اهل سنت نتایج زیر به دست آمد:
فضایل و مناقب و کرامات حضرت زینب (ع) همسو با آثار شیعی در میان متون اهل سنت نیز آمده است. علمای اهل سنت نیز، به مناسبت‌های مختلف، به شرح و تبیین جایگاه والای آن بانوی بزرگوار پرداخته و شخصیت تابناک آن حضرت را با عالی‌ترین مضامین، ستوده‌اند. از میان این عالمان، می‌توان به جلال‌الدین سیوطی، ابن اثیر، ابن اعثم کوفی، محمد غالب و عایشه بنت الشاطی و... اشاره کرد. آنچه بیشتر در آثار علمای اهل سنت، درباره ویژگی‌های شخصیتی حضرت زینب (ع) به چشم می‌خورد، مربوط به قدرت بیان و خطابه‌های غرای آن حضرت در دربار ابن زیاد و یزید است. با این حال، توجه به این خطابه‌ها، مانع از پرداختن نویسندگان و علمای اهل سنت به دیگر فضایل حضرت زینب (ع) نشده است و آن‌ها با وجود محدودیت منابع، تلاش فراوانی برای معرفی فضایل و کرامات آن حضرت، در آثارشان، مبذول داشته‌اند. همچنین عمده مطالبی که در خصوص حضرت زینب (ع) نقل شده، همراهی ایشان با حضرت سیدالشهدا (ع) در قیام عاشورا است که با توجه به اینکه قیام عاشورا علیه حاکمیت بنی‌امیه بوده و توجه تاریخ‌نگاران را به خود جلب کرده، بخش‌هایی از سخنان حضرت زینب (ع) در منابع تاریخی نقل شده است. از آن جمله می‌توان به سخنان حضرت زینب (ع) در برخورد با عمر سعد بعد از زمین افتادن امام حسین (ع) که در برخی مقاتل نقل شده و حرکت کاروان اسرا از کوفه و بیان حقایقی در عزاداری پرسوز و گداز آن حضرت پس از شهادت امام حسین (ع) و سخنرانی‌های افشاگرانه ایشان که مردم را تکان داد، اشاره کرد.
آن حضرت به عنوان پیام‌رسان واقعه کربلا و تداوم‌بخش راه امام حسین (ع) شناخته می‌شود. به جرئت می‌توان گفت اگر اقدامات کوبنده حضرت زینب (ع) نبود، واقعه کربلا در حادثه روز عاشورا محو و دفن می‌شد و انعکاسی در سطح تاریخ پیدا نمی‌کرد. از این حیث حضرت زینب (ع) نقشی بسیار مهم در ارتباط با سعادت و هدایت جامعه اسلامی ایفا فرموده است. سخنرانی کوبنده در مجلس عبیدالله بن زیاد که این حاکم خبیث، مغرور، پرمدعا و مهیب را در برابر چشم بزرگان حکومتی در هم پیچید و خوار و تحقیر کرد تا جایی که ابن زیاد چنان از تحقیر خود به خشم آمد که فرمان قتل حضرت زینب (ع) را صادر کرد، ولی موفق به آن کار نشد. سخنرانی و خطابه حضرت زینب (ع) موجب تغییر فضای مجلس علیه بنی‌امیه و یزید شد. شرح ماجرای کربلا در مقاتل و کتب تاریخی اهل سنت اگر بیشتر از متون شیعی نباشد، کمتر نیست.
