1. مقدمه
یکی از حوادث تلخ و جان‌گداز تاریخ اسلام؛ واقعه کربلا است که در آن، امام حسین (ع) و اصحاب ایشان به شهادت رسیده و خاندان اهل بیت (ع) در کوفه و شام به اسارت گرفته شدند. اهمیت این موضوع سبب شد همه مورخان و نویسندگان بدان توجه کنند. در این میان مورخان اهل سنت نیز به واکاوی و چرایی این واقعه پرداخته و به ابعاد مختلف آن از جمله عوامل شهادت امام (ع) و کیفیت و نحوه شهادت اشاره کرده‌اند.
در این جستار سعی بر آن بوده که به پرسش‌هایی نظیر معاویه در به قدرت رسیدن یزید و شهادت امام حسین (ع) چه نقشی داشت؟ نقش یزید در شهادت امام حسین (ع) چگونه بوده است؟ چرا امام حسین (ع) از مکه و مدینه خارج شد؟ اهل سنت در مورد یزید چه دیدگاه‌هایی دارند؟ پرداخته شود. این تحقیق به روش کتابخانه‌ای و با رویکرد توصیفی-تحلیلی به بررسی عاملان شهادت امام حسین (ع) و نقش یزید در این حادثه پرداخته و کیفیت شهادت امام (ع) در منابع اهل سنت را مورد بررسی قرار داده است.
2. شهادت امام حسین (ع) در منابع اهل سنت
مورخان و نویسندگان اهل سنت مباحثی را در ارتباط با حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) مطرح کرده‌اند. در این نوشتار به بررسی اجمالی عوامل شهادت امام (ع) از منظر اهل سنت می‌پردازیم:
2-1. معاویه و صلح امام حسن (ع)
در منابع تاریخی اهل سنت از یزید به عنوان عامل اصلی شهادت امام حسین (ع) نام برده می‌شود. برای بیان این مطلب لازم است، ابتدا بحث تاریخی امام حسن (ع) و معاویه را بازخوانی کرد. طبق مفاد صلح‌نامه، می‌بایست معاویه بعد از خود، حکومت را به امام حسن (ع) واگذار کند (رک. ابن اعثم، 1411: 4/292) لذا علما و بزرگان اهل سنت اتفاق داشته که امام حسن مجتبی (ع) حکومت را فقط به معاویه واگذار کرده تا پس از او دوباره به امام (ع) برگرداند و طبق این مفاد، پیمان و قرارداد بین معاویه و امام (ع) منعقد گردید (ابن عبدالبر، 1412: 1/387). شاهد این مطلب کلام أحنف بن قیس است که به معاویه گفت: «أن أهل الحجاز و أهل العراق لایرضون بهذا، و لایبایعون لیزید ما کان الحسن حیا»؛ «تا زمانی که امام حسن (ع) زنده است، مردم حجاز و عراق به جانشینی یزید رضایت نخواهند داد و تن به بیعت با او نمی‌دهند» (ابن قتیبه، 1410: 1/191).
بنابراین اهالی شام هیچ‌گاه حاضر نمی‌شدند، بعد از معاویه حکومت را به امام حسن (ع) واگذار کنند. نقل شده: «معاویه کسی را پیش جعده دختر اشعث بن قیس کندی، همسر امام حسن (ع) فرستاده بود که اگر برای قتل امام حسن (ع) به او کمک کند، در مقابل معاویه صد هزار درهم به او بدهد و او را به عقد یزید دربیاورد. بدین جهت جعده، امام (ع) را مسموم کرد» (رک. مسعودی، 1409: 2/291). بدین ترتیب معاویه، امام حسن مجتبی (ع) را از سد راه یزید برداشت. سپس امام حسین (ع) به امامت رسید؛ اما معاویه با محافظه‌کاری برآن شد تا طبق مفاد صلح هیچ کاری با امام (ع) نداشته باشد (رک: ابن اعثم، 1411: 4/291) تا اینکه معاویه در سال 60 ق مُرد (رک. ابن خلدون، 1408: 3/23- طبری، 1387: 5/323- ابن الطقطقی، 1418: 115).
2-2. نقش یزید در شهادت امام حسین (ع)
چنانکه بیان شد، معاویه با به شهادت رساندن امام حسن (ع) راه را برای به قدرت رسیدن فرزندش، یزید، هموار کرد و برای او دست به هر کاری زد. حتی معاویه به این عملکرد خود اعتراف کرده و می‌گوید: «إنی من أجلک آثرت الدنیا علی الآخره و دفعت حق علی بن أبی طالب و حملت الوزر علی ظهری»؛ «من به خاطر تو آخرت خودم را به این دنیا فروختم و حق علی بن ابی طالب (ع) را گرفتم و این گناه را به دوش خود کشیدم» (ابن اعثم، 1411: 4/348).
2-2-1. وصیت معاویه به یزید در مورد امام حسین (ع)
معاویه بعد از شهادت امام حسن (ع)، تنها مانع برای یزید را امام حسین (ع) می‌دانست که آن را نیز پیش‌بینی کرده و در پایان لحظات زندگی خود، به یزید گفت: «ای فرزندم، من راه را برای تو هموار کردم، مردان و شخصیت‌های بزرگی را از بین بردم و افراد محترم و بزرگ جامعه را برای تو ذلیل و خاضع کردم و گردن‌های عرب را در مقابل تو سر به زیر کردم تا زمینه به حکومت رسیدن تو را فراهم کنم اما با چهار نفر یعنی: حسین بن علی، عبدالله بن عمر، عبدالله بن الزبیر و عبدالرحمن بن أبی بکر کاری نداشته باش و آن‌ها را به حال خود رها کن» (ابن کثیر، 1407: 8/115).
طبری نیز با نقل این مضمون، گفته است: «پسرم، سفر و رفت و آمد را (یعنی: مشکلات و موانع را) از پیش تو برداشتم و کار‌ها را هموار کردم و دشمنان را زبون کردم و عرب‌ها را به اطاعت تو آوردم و همه را برای تو فراهم کردم و درباره این کار که بر تو استوار شده؛ هیچ ترس و بیمی ندارم مگر از چهار کس از قریش: حسین بن علی، عبدالله بن عمر، عبدالله بن زبیر و عبدالرحمن بن ابی بکر» (طبری، 1387: 5/322). معاویه شناخت خوبی از امام حسین (ع) داشت و آن را به یزید گوشزد کرد و گفت: «انظر حسین بن علی بن فاطمه بنت رسول الله، فإنه أحب الناس إلی الناس، فصل رحمه، و ارفق به، یصلح لک أمره، فان یکن منه شیء فانی أرجو أن یکفیکه الله بمن قتل أباه و خذل أخاه» «توجه داشته باش و هوشیار باش که حسین پسر علی و پسر فاطمه دختر رسول خدا (ص) است. او محبوب‌ترین افراد در نظر مردم است. پیوند خویشاوندی او را رعایت و با او مدارا و مهرورزی کن، تا کار او برای تو اصلاح شود. اگر چیزی از او سر زند، امیدوارم خداوند شر او را به وسیله کسانی که پدرش را کشتند و برادرش را اذیت کردند، کفایت کند» (ابن کثیر، 1407: 8/162؛ ذهبی، 1413: 5/7؛ ابن سعد، 1410: خامسه 1/441).
معاویه در این وصایا، به صورت روشن مشخص کرد که یزید با امام حسین (ع) کاری نداشته باشد و پیش‌بینی کرده بود، افرادی که امام علی (ع) و امام حسن (ع) را به شهادت رسانده بودند، امام حسین (ع) را نیز به شهادت خواهند رساند.
2-2-2. آغاز خلافت یزید و طراحی شهادت امام حسین (ع)
یزید بعد از رسیدن به قدرت و حکومت، روش پدر و نصایح او را فراموش کرد و در اولین خطبه خود در شام خبر از جنگی با اهل عراق داد که در آن جنگ توسط عبیدالله بن زیاد به پیروزی خواهد رسید. لذا یزید خطاب به اهل شام گفت:
«ای اهل شام، بشارت بر شما باد که ما حق و انصار دین هستیم و خیر و سعادت همیشه در میان شما یافته‌ایم. بدانید که به زودی میان من و اهل عراق جنگی اتفاق خواهد افتاد. در خواب دیدم، میان من و اهل عراق جوی تازه از خون بود و من می‌خواستم از آن جوی بگذرم، اما نمی‌توانستم تا اینکه عبیدالله بن زیاد پیش من آمد و من از جوی گذشتم در حالی که به آن داشتم نگاه می‌کردم. در این موقع بزرگان اهل شام گفتند: هرچه فرمان بدهی و به هر جانب که فرمان دهی، می‌رویم....» (ابن اعثم، 1411: 5/7).
یزید به فرماندار مدینه دستور داد، ابتدا از اهل مدینه بیعت بگیرد و بر خلاف وصیت پدرش خواستار بیعت گرفتن از آن چهار نفر متذکر شد: «فخذ الحسین بن علی و عبدالرحمن بن أبی بکر و عبدالله بن الزبیر و عبدالله بن عمر بن الخطاب أخذا عنیفا لیست فیه رخصه، فمن أبی علیک منهم فاضرب عنقه و ابعث إلیّ برأسه»؛ «از حسین بن علی (ع)، عبدالله بن عمر، عبدالرحمن بن أبی بکر و عبیدالله بن زبیر بیعت بگیر، اگر با رغبت با من بیعت کردند، خوب است وگرنه به اجبار بیعت بگیر و هر کسی بیعت نکند، گردن او بزن و سر او نزد من فرست» (ابن اعثم، 1411: 5/10). بعد از این دستور ولید بن عتبه با یزید مکاتبات و نامه‌نگاری کرد، چرا که فرماندار مدینه با شنیدن این دستور، کلمه استرجاع (إِنَّا للهَ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ، بقره: 156) را بر زبان جاری ساخت و حاضر به قتل امام حسین (ع) نشد و گفت: «مرا با حسین بن علی (ع) چه کار؟» (همان). حتی یزید در نامه‌ای جداگانه به والی مدینه نوشت: «با جواب این نامه، سر حسین بن علی (ع) را نزد من بفرست. اگر به این دستور و فرمان عمل کنی، به فرمان و اطاعت من عمل کردی و گردن نهادی و تو نزد من جایزه‌ای بزرگ خواهی داشت و سپاه انبوه و لشگر بسیاری به تو می‌دهم تا خداوند دولت و نعمت تو را وافر گرداند» ( ابن اعثم، 1411: 5/18- ابن قتیبه، 1410: 2/5).
یزید در دستورها و نامه‌های خود به صراحت دستور قتل امام حسین (ع) را در مدینه صادر نمود. لذا امام (ع) مدینه را به سمت مکه ترک کرد.
2-2-3. علت خروج امام حسین (ع) از مکه
بنا به نوشته منابع تاریخی، امام (ع) در مکه نیز تهدید به ترور شده بود. حتی برخی افراد از امام (ع) خواستند تا ایشان در مکه بماند تا از تهدیدها در امان باشد که امام (ع) در پاسخ فرمودند: «...والله لان اقتل خارجا منها بشبر أحب الی من ان اقتل داخلا منها بشبر، و ایم الله لو کنت فی جحر هامه من هذه الهوام لاستخرجونی حتی یقضوانی حاجتهم، و والله لیعتدن علی کما اعتدت الیهود فی السبت»؛ «به خدا قسم اگر یک وجب بیرون از مسجد الحرام کشته شوم، بهتر از آن است که می‌خواهم یک وجب داخل آن کشته شوم. به خدا اگر در سوراخ یکی از خزندگان باشم، من را بیرون می‌کشند تا کار خودشان را انجام دهند. به خدا، به من تعدی می‌کنند چنانکه یهودیان به روز شنبه تعدی کردند» (طبری، 1387: 5/385). ابن اثیر نیز همین مضمون را آورده است: «و الله لئن أقتل خارجا منها بشبر أحبّ إلیّ من أن أقتل فیها، و لأن أقتل خارجا منها بشبرین أحبّ إلیّ من أن أقتل خارجا منها بشبر، و ایم الله لو کنت فی جحر هامّه من هذه الهوامّ لاستخرجونی حتی یقضوا بی حاجتهم! و الله لیعتدنّ علیّ کما اعتدت الیهود فی السبت»؛ «به خدا سوگند اگر من در خارج مکه ولو به فاصله یک وجب کشته شوم، برای من گواراتر و بهتر از این خواهد بود که در خود آن کشته شوم و اگر در خارج آن هم ولو به فاصله یک وجب (در جنگ و دفاع) کسی را بکشم. باز برای من بهتر و گواراتر از این خواهد بود که در خود آن کسی را بکشم. به خدا سوگند اگر من در آغوش یکی از این مقدسات باشم، مرا از آغوش آن بیرون خواهند کشید و کار خود را انجام خواهند داد و حرمت کعبه را رعایت نخواهند کرد» (ابن اثیر، 1385: 4/38).
بنابراین امام حسین (ع) به خاطر حفظ حرمت مکه و جان خود، مجبور شدند با اهل و فرزندان خود، از مکه خارج شوند: «ما اری الا الخروج بالأهل و الولد» (دینوری، 1368: 244) و به دعوت اهل کوفه، راهی عراق شدند.
2-2-4. یزید و طراحی شهادت امام (ع) در کوفه
یزید وقتی متوجه شد، امام حسین (ع) عزم سفر به کوفه را دارد؛ با اطلاع و آگاهی از حوادث کوفه، عبیدالله بن زیاد را والی عراق قرار داد و در نامه‌ای به او دستور داد: «قد بلغنی أن أهل الکوفه کتبوا إلی الحسین فی القدوم علیهم، و أنه قد خرج من مکه متوجها نحوهم، و قد بلی به بلدک من بین البلدان، و أیامک من بین الأیام، فإن قتلته، و إلا رجعت إلی نسبک و إلی أبیک عبید، فاحذر أن یفوتک»؛ «به من خبر رسیده که اهل کوفه، حسین (ع) را دعوت کرده‌اند و او نیز به قصد اجابت دعوت آنان از مکه حرکت کرده است. زمان ولایت تو بر کوفه زمان امتحان توست. او را به قتل برسان، در غیر این صورت؛ اعلام می‌کنم که تو پدر و مادر درستی نداری و نسبت تو را به پدرت عُبید برمی‌گردانم و می‌گویم خودت و پدرت زیاد بن ابیه از آل قریش نیستید و نَسب سابق تو را که ولد الزنا هستی، به گوش همگان می‌رسانم. پس مبادا حسین (ع) جان سالم به در برد» (یعقوبی، بی‌تا: 2/242؛ ابن اعثم، 1411: 5/36).
یزید در این نامه به نقطه ضعف عبیدالله دست می‌گذارد؛ چرا که این فرد در جامعه آن روز به واسطه نسبتی که به ابوسفیان پیدا کرده بود، شرافت و عزّتی در نزد مردم به دست آورده بود. گرچه قبیله‌ای که به آن منسوب شده بود همان شجره خبیثه بود؛ ولی در آن زمان، بنی‌امیّه عنوان و سمتی معروف بودند و هرچه بود، عبیدالله را از ولد زنا بودن خارج می‌ساخت (میلانی، 1389: 136-137). لذا برخی مورخان، به نامه یزید اشاره کرده‌اند که در آن به عبیدالله بن زیاد نوشت:
«خبر حرکت حسین (ع) به کوفه به من رسیده است.... اگر حسین را کشتی، آقا، آزاده و شخصیتی محترم هستی وگرنه به همان نسبت بی‌ارزش، گمنام، ولد الزنا برمی‌گردی» (بلاذری، 1417: 3/160). ابن کثیر نیز می‌نویسد: یزید به ابن زیاد نامه نوشت، که مطلع شده؛ حسین (ع) به سمت کوفه می‌رود، و به او دستور قتل امام (ع) و فرستادن سر مبارک ایشان را داد و به او تذکر داد که اگر حسین را نکشد به نسبت سابق خود برخواهد گشت (رک. ابن کثیر، 1407: 8/165). ذهبی نیز همین مضمون را بیان کرده است (رک. ذهبی، 1413: 5/10). یکی دیگر از مورخان می‌نویسد: یزید، عبیدالله بن زیاد را به کوفه فرستاد و لشگری را مجهز کرد و عمر بن سعد را به فرماندهی لشگر گذاشت تا امام حسین (ع) را به قتل برسانند (ابن اثیر، 1409: 1/498).
2-2-5. شواهد و اسناد تاریخی نقش یزید در شهادت امام حسین (ع)
در مورد نقش مستقیم یزید در به شهادت رساندن امام حسین (ع)، شواهد و اسناد تاریخی وجود دارد که به برخی از آن موارد اشاره می‌کنیم:
1. یزید وقتی از فعالیت مسلم بن عقیل در کوفه باخبر شد، که برخی از افراد کوفه با امام حسین (ع) بیعت کرده‌اند؛ به عبیدالله بن زیاد دستور داد به کوفه رود و برای او نوشت:
«... به کوفه برو و آتش فتنه را خاموش کن، این کار برای تو کفایت می‌کند. پیش از این ولایت بصره را به تو داده بودیم، اکنون کوفه را هم به تو ارزانی داشتیم و آن ولایت را به تو دادیم. مسلم بن عقیل را چنان طلب کن که مرد بخیل زر را که از او بیفتد، طلب کند. چون او را به دست آوری، او را به قتل رسان و سر او را نزد من بفرست. یقین کن، از تو هیچ عذری قبول نمی‌کنم و نخواهم کرد. در امتثال و انجام این امر تعجیل کن» (ابن اعثم، 1411: 5/36).
2. عبدالله بن زبیر بعد از شهادت امام حسین (ع) و ایجاد حکومت زبیریان در مکه، از افراد مختلف خواست تا با او بیعت کنند اما برخی افراد مانند ابن عباس با او بیعت نکردند؛ یزید با اطلاع از این موضوع، گمان کرد بر بیعت با یزید مانده است، لذا در نامه‌ای به ابن عباس نوشت، تو با بیعت نکردن، رابطه و پیمان خود را با من حفظ کردی و خدا پاداش کسانی را که صله رحم می‌کنند، به تو بدهد و ما این لطف تو را فراموش نمی‌کنیم و محبت تو را جبران می‌کنیم (رک. بسوی، 1401: 1/531). ابن عباس بعد از دریافت نامه یزید در پاسخ او نوشت:
... فأنی و الله ما أرجو بذلک برّک و لا حمدک، ولکن الله عزوجل بالذی أنوی به علیم، و زعمت أنک غیر ناس بریّ و تعجیل صلتی، فاحبس أیها الإنسان برّک... انک تسألنی نصرتک و تحثنی علی ودک و قد قتلت حسینا رضی الله عنه و فتیان عبد المطلب مصابیح الهدی و نجوم الأعلام... فما أنسی. من الأشیاء فلست بناس اطرادک حسینا رضی الله عنه من حرم رسول الله (ص) الی حرم الله عزوجل و تسییرک الیه الرجال لتقتله فی الحرم...؛
... (در مورد عدم بیعت با زبیر) به خدا سوگند به جهت محبت به تو نبوده و خداوند به نیت من آگاه است. تو دست نگه‌دار و به من خوبی نکن چرا که از من خوبی نخواهی دید.... تو از من می‌خواهی حمایتت کنم در حالی که تو حسین (ع) و فرزندان خاندان عبدالمطلب را که چراغ‌های هدایت و ستارگان دانش بودند به قتل رسانده‌ای... هرگز فراموش نمی‌کنم که شما حسین (ع) را تحت تعقیب قرار دادید تا اینکه آن بزرگوار از حرم پیامبر خدا (ص) به مکه برود تا به سوی او افرادی فرستادی تا او را در حرم به قتل برسانند.... (بسوی، 1401: 1/531-532).
از این نامه و منابع معتبر اهل سنت روشن می‌گردد یزید، امام حسین (ع) را مجبور نمود تا از مدینه و مکه خارج گردد، چون نیروهای یزید در صدد ترور امام (ع) بودند که در نهایت امام حسین (ع) توسط دستوری که به ابن زیاد داده شده، به شهادت رسید. برخی دیگر از مورخان مضمون این نامه را بیان کرده و در ادامه پاسخ نامه ابن عباس به یزید می‌نویسند:
فلا شیء أعجب من طلبک ودّی و نصری و قد قتلت بنی أبی و سیفک یقطر من دمی و أنت أحد ثأری، و ذکر کلاما بعد ذلک؛
چیزی نزد من عجیب‌تر از آن نیست که خواستار دوستی و یاری من هستی. در حالی که تو، پسران پدرم را کشته‌ای و خون من از شمشیر تو می‌چکد و خون تو یکی از خواسته‌های من است (یکی از کشندگان خویشان منی) (أخبار الدوله العباسیه، 1391: 87؛ بلاذری، 1417: 5/306؛ یعقوبی، بی‌تا: 2/249).
ابن عباس در این مطلب به صراحت بیان کرده که یزید قاتل امام حسین (ع) است و او خواهان انتقام گرفتن از یزید است و یزید در شهادت امام حسین (ع) مقصر اصلی می‌باشد.
3. سند دیگر در مقصر بودن یزید در شهادت امام حسین (ع)؛ اقرار عبیدالله بن زیاد است. دینوری می‌نویسد: «فردی از عبیدالله سؤال کرد، از اینکه حسین بن علی (ع) را کشته‌ای پشیمان شده‌ای؟ عبیدالله در پاسخ گفت: «... اما قتلی الحسین.... و کتب الی الامام یأمرنی بقتله، فان کان ذلک خطا کان لازما لیزید»؛ «اما در مورد کشتن حسین (ع)... پیشوا و خلیفه نوشت و به من دستور قتل او را داد و اگر خطایی باشد بر عهده یزید است» (دینوری، 1368: 284). ابن اثیر در کتابش می‌آورد که ابن زیاد گفت: «أمّا قتلی الحسین فإنّه أشار إلیّ یزید بقتله أو قتلی فاخترت قتله»؛ «اما قتل حسین (ع)، یزید به من دستور داده بود که او را بکشم وگرنه یزید مرا خواهد کشت. من چنین تصمیم گرفتم که او را بکشم و خود را از کشتن نجات دهم» (ابن اثیر، 1385: 4/140).
4. وقتی امام حسین (ع) وارد کربلا شد، حرّ به عبیدالله بن زیاد نامه نوشت و از آمدن حسین (ع) به کربلا خبر داد، عبیدالله نیز نامه‌ای به امام (ع) نوشت: «... فقد بلغنی نزولک بکربلاء، و قد کتب الیّ أمیر المؤمنین یزید بن معاویه أن لا أتوسد الوثیر و لا أشبع من الخبز، أو ألحقک باللطیف الخبیر أو ترجع إلی حکمی و حکم یزید بن معاویه»؛ «شنیده‌ام که در کربلا منزل ساختی. امروز یزید به من نامه نوشت و گفته است، که پهلو بر جامه خواب نگذارم (یعنی: نخوابم) و طعام لذیذ نخورم تا آن وقت که تو را به خدای تعالی رسانم، مگر که به حکم او راضی شوی و بیعت کنی» (ابن اعثم، 1411: 5/84-85).
از نصوص تاریخی و منابع اهل سنت مشخص می‌شود که دولت بنی‌امیه و در رأس آن یزید، در صدد ترور و شهادت امام حسین (ع) بوده و برای این منظور از حاکمان مدینه و مکه خواست تا امام (ع) را به قتل برسانند و سرانجام عبیدالله بن زیاد با مکر و حیله و بی‌وفایی کوفیان، امام (ع) را در کربلا به شهادت رساند.
2-3. یزید در منابع اهل سنت
با توجه به آنچه گذشت، مشخص است که یزید در شهادت امام حسین (ع) نقش اصلی را داشت و به دستور او؛ امام (ع) به شهادت رسید، چنانکه حنبلی حکومت یزید را اینگونه خلاصه کرده است: «افتتح دولته بقتل الحسین، و ختمها بوقعه الحرّه، فمقته النّاس»؛ «یزید حکومتش را با به شهادت رساندن حسین (ع) آغاز کرد و سال آخر حکومتش با واقعه حره پایان یافت» (حنبلی، 1406: 1/278).
یزید به خاطر حادثه کربلا مورد نقد اهل سنت بوده و دیدگاه‌های مختلی مطرح شده است. ابن صّلاح می‌گوید: مردم در مورد یزید سه نظر دارند: «فرقه تحبّه و تتولّاه، و فرقه تسبّه و تلعنه، و فرقه متوسطه فی ذلک لا تتولّاه و لا تلعنه»؛ «گروهی به او محبت داشته و او را دوست دارند، گروهی او را لعن می‌کنند و گروه سوم نسبت به او نظری ندارند یعنی او را دوست نداشته و نفرین نمی‌کنند» (حنبلی، 1406: 1/276).
دلیل لعن و نفرین یزید، وقوع حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و اسارت خاندان اهل بیت (ع) بود و عمل یزید در شهادت امام (ع) باعث فسق او گردید (گنابادی، 1375: 1/417). ابن حجر هیثمی می‌گوید: علما اتفاق دارند، لعن یزید به خاطر شهادت امام حسین (ع) جایز است و هر کسی که به قتل او رضایت داده و اجازه این عمل را داده؛ شایسته لعن است (هیثمی، 1414: 334).
تفتازانی در شرح العقائد النسفیه، جواز لعن یزید را بیان کرده و گفته است؛ علما اتفاق نظر دارند، کسی که امام حسین (ع) را به قتل رسانده یا دستور قتل یا اجازه قتل را داده و یا راضی به قتل امام (ع) می‌باشد؛ جایز است او را لعن کرد. دلیل لعن یزید آن است که او به قتل امام (ع) رضایت داده و بشارت آن را داد و به اهل بیت (ع) او اهانت کرد (حنبلی، 1406: 1/277-278). إمام تفتازانی در جایی دیگر گفته، رضایت دادن یزید به قتل امام حسین (ع) و اهانت به اهل بیت رسول خدا (ص) باعث شده کسی در کفر او توقف نکند و لعنت خدا بر او و یاران و اصحاب او باشد (حنبلی، 1406: 6/16).
همچنین مورخان نقل کرده‌اند: «دختر اشعت بن قیس که از همسران امام حسین (ع) بود به مسلم بن عقبه پیام داد که خانه‌اش را غارت کرده‌اند، مسلم دستور داد هرچه از او به غارت برده‌اند پس دهند، آنگاه با لشگر آهنگ مکه کرد و برای یزید نوشت که در مدینه چه کرده است، یزید به این ابیات تمثل جست:
لیت أشیاخی ببدر شهدوا جزع الخزرج من وقع الأسل
یعنی: ای کاش نیاکان من در بدر بی‌تابی خزرجی‌ها را از ضربه نیزه‌ها می‌دیدند* هنگامی که در قباء ضربه‌ها به پهلوی آنان می‌خورد و کشتار در قبیله عبدالاشهل ادامه داشت (دینوری، 1368: 267). حافظ ابن عساکر می‌گوید: اگر انتساب این اشعار به یزید صحت داشته باشد، او کافر است (حنبلی، 1406: 1/278). شمس الدین ذهبی از بزرگان اهل تسنن به زعم اعتراف به قاتل بودن یزید، او را اینگونه توصیف می‌کند: «کان ناصبیا، فظّا، غلیظا، یتناول المسکر و یفعل المنکر افتتح دولته بقتل الحسین»؛ «یزید مردی ناصبی، غلیظ القلب بوده و مسکر می‌نوشید و منکرات انجام می‌داد و دولتش را با شهادت امام حسین (ع) آغاز کرد» (همان).
3. کیفیت شهادت امام حسین (ع)
یکی دیگر از موضوعاتی که مورد توجه اهل سنت بوده، کیفیت شهادت امام حسین (ع) می‌باشد. در منابع تاریخی گزارشی از واقعه جان‌گداز کربلا بیان شده و به نحوه و کیفیت شهادت امام (ع) و اصحاب ایشان پرداخته‌اند. این گزارش‌ها بیانگر مظلومیت و مصیبت امام حسین (ع) و شهدای کربلا و حادثه تلخ واقعه عاشورا است. البته در این منابع فقط به مقتل امام (ع) پرداخته نشده بلکه به کیفیت شهادت یاران و اصحاب امام (ع) نیز اشاره شده، به طور مثال، در مورد شهادت حضرت علی اکبر (ع) گفته شده: «فکان أول من تقدم منهم، فقاتل علی بن الحسین، و هو علی الاکبر، فلم یزل یقاتل حتی قتل، طعنه مره بن منقذ العبدی، فصرعه، و أخذته السیوف فقتل»؛ «نخستین کسی که از اهل بیت امام حسین (ع) به میدان رفت و جنگ کرد علی بن حسین (ع)، که همان علی اکبر است؛ بود و همواره پیکار کرد تا شهید شد، مره بن منقذ عبدی بر او نیزه زد و او را بر زمین انداخت و سپس شمشیر‌ها او را فروگرفت و شهید شد» (دینوری، 1368: 256) و یا ابن سعد نقل می‌کند که امام (ع) بعد از شهادت جوانش فرمود: «قتلوک یا بنی. علی الدنیا بعدک العفاء»؛ «پسرم تو را به قتل رساندند؟ پس از تو اُف بر سر این دنیا باد» (ابن سعد، 1410: خامسه 1/471).
همان‌طور که گفته شد این نوشتار، به نحوه شهادت امام (ع) و وقایع کربلا و حوادث پس از آن می‌پردازد. از این رو به اختصار به سه کتاب که بیانگر کیفیت شهادت امام (ع) و حوادث تلخ کربلا و اسارت اهل بیت (ع) در کوفه و شام می‌باشد؛ اشاره می‌شود:
1. دینوری در کتاب أخبار الطوال گزارش هایی از کیفیت شهادت امام حسین (ع) و حوادث بعد از آن، بیان کرده که فهرست وار و اجمالی به برخی از آن مصیبت‌ها اشاره می‌گردد:
تنهایی و غربت امام حسین (ع): «و بقی الحسین وحده، فحمل علیه مالک بن بشر الکندی، فضربه بالسیف علی رأسه، ...»؛ «(وقتی اصحاب و یاران امام (ع) به شهادت رسیدند)، امام (ع) در میدان تنها ماند، مالک بن اشتر کندی به سوی امام (ع) حمله کرد و با شمشیر ضربه‌ای به ایشان زد که سر امام (ع) را پاره و زخمی کرد. .... حسین بن علی (ع) (بعد از مدتی جنگ و مبارزه) همچنان تا مدتی نشسته بود و اگر می‌خواستند او را به قتل برسانند، می‌توانستند؛ ولی هر قبیله‌ای کشتن او را به قبیله دیگر واگذار می‌نمود و از اینکه دستشان به خون حسین (ع) آلوده شود؛ خودداری می‌کردند» (دینوری، 1368: 258).
عطش و تشنگی: «و عطش الحسین، فدعا بقدح من ماء، فلما وضعه فی فیه رماه الحصین بن نمیر بسهم، فدخل فمه، و حال بینه و بین شرب الماء، فوضع القدح من یده»؛ «تشنگی و عطش بر حسین (ع) چیره و غلبه کرد. مقداری آب طلب کرد، چون آب را به دهان خود نزدیک نمود؛ حُصین بن نمیر، تیری به سوی او انداخت که به دهان او اصابت کرد و مانع از آشامیدن شد و امام آب را میل نکرد و جام آب را رها کرد» (همان، 258).
وارد کردن جراحات و ضربات بر امام (ع) و لحظه شهادت: «... فانتزع له رجل من القوم بسهم، فاثبته فی عاتقه، ...»؛ «... فردی از میان سپاه تیری به سوی حسین (ع) انداخت که در ناحیه شانه او جای گرفت، حسین (ع) آن را از شانه خود بیرون کشید، زرعه ابن شریک تمیمی، شمشیری به سوی حسین (ع) فرود آورد که او دست خود را سپر قرار داد و شمشیر بر دست او نشست، سنان بن اوس نخعی، با نیزه به سوی حسین (ع) حمله کرد و امام (ع) را بر روی زمین انداخت و خولی بن یزید اصبحی، از اسب پیاده شد تا سر حسین (ع) را از تن جدا کند، دستش لرزید و نتوانست اما برادرش، شبل بن یزید، سر او را برید و به برادرش خولی تحویل داد» (همان، 258).
غارت خیمه‌ها: «... کات اخذه من العیر، و الی ما فی المضارب...»؛ «... آن‌ها آنچه را در خیمه‌ها بود، نیز غارت کردند» (همان، 258).
به نیزه زدن سرهای مبارک شهدا: «عمر بن سعد... و حملت الرءوس علی اطاف الرماح، و کانت اثنین و سبعین راسا...»؛ «عمر بن سعد، سرهای کشتگان را که هفتاد و دو سر بودند، بر سر نیزه‌ها نصب کردند» (همان، 259).
اسارت اهل بیت (ع): «و امر عمر بن سعد بحمل نساء الحسین و أخواته و بناته و جواریه و حشمه فی المحامل المستوره علی الإبل»؛ «عمر بن سعد دستور داد، زنان، خواهران، دختران و کنیزان حسین بن علی (ع) را در کجاوه‌های پوشیده بر شتران، سوار کردند» (همان، 259).
اهانت و بی‌احترامی به سر مبارک امام (ع): «و لما ادخل راس الحسین (ع) علی ابن زیاد فوضع بین یدیه جعل ابن زیاد ینکت بالخیزرانه ثنایا الحسین»؛ «چون سر حسین بن علی (ع) را نزد ابن زیاد آوردند و در مقابل او قرار دادند با چوب خیزرانی که در دست داشت؛ شروع به زدن دندان‌های پیشین حسین (ع) نمود» (همان، 259).
2. ابن سعد یکی دیگر از مورخان است که در کتاب الطبقات الکبری به گزارش‌نویسی درباره کیفیت و شهادت امام حسین (ع) و شهدای کربلا و حوادث دیگر پرداخته که به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
حمله به امام حسین (ع): «فصاح بهم شمر بن ذی الجوشن:... أقدموا علیه...»؛ «شمر بر سر یاران خود فریاد زد تا آن‌ها به امام (ع) حمله کنند، نخستین کسی که به قصد جنگ به حسین (ع) نزدیک شد، زرعه بن شریک تمیمی بود، که ضربه‌ای با شمشیر به ناحیه دوش چپ او وارد نمود...» (ابن سعد، 1410: خامسه 1/473).
شهادت امام (ع) و بردن سر مبارک نزد ابن زیاد: «... و برز له سنان بن أنس النخعی فطعنه فی ترقوته...»؛ «... سنان بن انس نخعی ابتدا نیزه‌ای به گردن حسین (ع) انداخت و سپس آن را بیرون کشید و بر استخوان‌های سینه‌اش زد که حسین (ع) با پیشانی بر خاک افتاد. سنان برای جدا کردن سر حسین (ع)، از اسب پیاده شد... خولی بن یزید اصبحی هم به همراه او پیاده شد و سرش را از تن جدا کرده و نزد عبیدالله بن زیاد بُرد» (همان، 473-474).
تعدا جراحات وارد بر بدن امام (ع): «و وجدوا بالحسین ثلاثا و ثلاثین جراحه. و وجدوا فی ثوبه مائه و بضعه عشر خرقا من السهام و أثر الضرب...»؛ «بر نعش حسین (ع) سی و سه زخم مشاهده گردید و در جامه و لباس جای یکصد و ده تیر و شمشیر دیدند» (همان، 474).
غارت اموال و وسایل شخصی امام (ع): «و لما قتل الحسین رضی الله عنه انتهب ثقله فأخذ سیفه: القلانس النهشلی...»؛ «چون حسین (ع) کشته شد، سلاح، لباس‌ها، خیمه و سایر ملزومات شخصی او توسط سپاهیان عمر سعد به غارت بُردند» (همان، 479).
عبور دادن زنان و کودکان از قتلگاه: «فلما حمل النساء و الصبیان فمروا بالقتلی صرخت امرأه منهم: یا محمداه. هذا حسین بالعراء مرمل بالدماء...»؛ «هنگامی که زنان و کودکان را از کنار قتلگاه و پیکر کشته شدگان عبور دادند، بانویی از بانوان از میان آن‌ها با شیون صدا زدند: یا محمدا! ببین حسین توست که پیکرش در بیابان افتاده؛ آغشته به خون با اعضای قطعه قطعه شده...»؛ (همان، 481).
اسارت خانواده امام (ع): «... و اهله و نساؤه سبایا. فما بقی صدیق و لا عدو إلا أکب باکیا»؛ «زنان و اهل بیت حسین (ع) اسیر شدند و هیچ دوست و دشمنی این منظره را مشاهده نکرد، مگر آن‌که به حالت خمیده گریه سر داد» (همان، 481).
سر امام (ع) بر نیزه: «أول رأس رفع علی خشبه رأس الحسین»؛ «نخستین سری که بر فراز نیزه نصب گردید؛ سر حسین (ع) بود» (همان، 483).
بی حرمتی عبیدالله بن زیاد به سر مبارک امام (ع): «فلما وضعت الرؤوس بین یدی عبیدالله بن زیاد. جعل یضرب بقضیب معه علی فی الحسین...»؛ «چون سرهای کشته شده‌ها را نزد عبیدالله قرار دادند او با چوب دستی کوتاهی که در دست داشت، بر دهان حسین (ع) نواخت» (همان، 481).
ارسال خانواده اهل بیت (ع) به شام: «ثم أتی یزید بن معاویه بثقل الحسین و من بقی من اهله و نسائه. فأدخلوا علیه قد قرنوا فی الحبال. فوقفوا بین یدیه. ...»؛ «چون بازماندگان و زنان و باقی‌مانده ملزومات خاندان حسین (ع) به شام رسید، اسراء را در حالی که به ریسمانی بسته بودند؛ نزد یزید آوردند و در مقابلش قرار دادند. ...» (همان، 488).
3. از دیگر مورخان اهل سنت، بلاذری صاحب کتاب أنساب الأشراف است که در آن به حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفای آن حضرت پرداخته که در اینجا اشاراتی به شهادت و مصیبت امام (ع) در کتاب مذکور آورده می‌شود:
حمله به خیمه‌ها در جلوی چشم امام (ع): «إن شمر بن ذی الجوشن أقبل فی عشره أو نحوهم من رجال أهل الکوفه قبل منزل الحسین الذی فیه ثقله و عیاله، فمشی (الحسین) نحوهم فحالوا بینه و بین رحله، ...»؛ «شمر به همراه حدود ده نفر از مردان کوفی، خود را به حریم خیام حسین (ع) نزدیک کردند. حسین (ع) (که این صحنه‌های سخت و دردناک را دید) به آن‌ها فرمود: وای بر شما! حداقل اگر پایبند به دین و آئینی نیستید، در زندگی دنیایی خودتان؛ آزادمرد باشید. خانواده‌ام را از معرض نگاه فرومایگان و نادانان بازدارید» (بلاذری، 1417: 201-202).
لحظه شهادت امام (ع): «نادی شمر فی الناس... اقتلوه!!! فحملوا علیه من کل جانب فضربه زرعه بن شریک التیمی علی کفه الیسری و ضرب علی عاتقه....»؛ «... شمر فریاد زد حمله کنید و حسین (ع) را بکشید... پس، از هر طرف به حسین (ع) حمله کردند. زرعه بن شریک تمیمی، ضربه‌ای بر کف دست راست حسین (ع) وارد نمود.... وقتی که امام (ع) بر زمین افتاد، بر او حمله کردند. سنان بن انس نیز نیزه‌ای بر او زد که در بدن حسین (ع) جا گرفت. آنگاه به خولی بن یزید اصبحی خطاب کرد: سرش را قطع کن. او دستش لرزید و نتوانست.... سنان، وارد قتلگاه شد و سر حسین (ع) را از بدن جدا کرد و به سمت خولی پرتاب نمود. در حالی که قبل از آن با شمشیر به سر حسین (ع) ضربه زده بود. در تن و بدن حسین (ع) سی وسه نیزه و سی و چهار ضربه شمشیر مشاهده کردند. گفته شده، خولی مسئولیت بریدن سر حسین (ع) را به دستور سنان به عهده گرفت...» (همان، 203-204).
غارت وسایل امام حسین (ع) در قتلگاه: «و سلب الحسین ما کان علیه!!! ...»؛ «بعد از شهادت امام حسین (ع)، آنچه همراه امام (ع) بود (از شمشیر و لباس و ...) غارت کردند» (همان، 204).
دواندن و تاختن اسب‌ها بر پیکر مبارک امام (ع): «و نادی عمر بن سعد فی أصحابه من ینتدب للحسین فیوطئه فرسه!!! فانتدب عشره منهم...»؛ «عمر بن سعد سپاه خود را صدا زد: چه کسی داوطلب می‌شود اسب بر پیکر حسین (ع) بدواند؟؟!! ده نفر داوطلب شدند، از جمله اسحاق بن حیوه حضرمی؛ همان کسی که پیراهن حسین (ع) را غارت کرده بود، او بعدها به مریضی پیسی مبتلا گردید؛ با مرکب خود بر پیکر حسین (ع) اسب تاخت... سنان بن انس نیز از جمله داوطلبان بود...» (همان، 204).
عبور کاروان اسراء از قتلگاه: «فلطمن النسوه و صحن حین مررن بالحسین، و جعلت زینب بنت علی تقول: یا محداه صلی علیک ملیک السماء، هذا حسین بالعراء، مرمل بالدماء مقطع اأعضاء....»؛ «... هنگامی که اسیران را از کنار پیکرهای قطعه قطعه شده عبور دادند، شیون و زاری از میان آن‌ها بالا گرفت، در حالی که به صورت‌های خود می‌زدند. چون چشم زینب (ع) بر پیکر برادر خود افتاد؛ فریاد برآورد و گفت:
«یا محمدا یا محمدا، فرشتگان آسمان بر تو صلوات می‌فرستند. این حسین است که پیکرش در بیابان، آغشته به خون، و با اعضای قطعه قطعه شده، افتاده است.
ای محمد، دخترانت را ببین که اسیرند و ذریه‌ای باقی مانده است که به قتل رسیده‌اند و باد صبا بر پیکرهای آن‌ها می‌ورزد...» (همان، 206).
بی‌احترامی ابن زیاد به سر مبارک امام (ع): «و جعل ابن زیاد ینکت بین ثنتی الحسین بالقضیب فقال له زید بن أرقم: اعل بهذا القضیب غیر هاتین الشفتین فو الله لقد رأیت شفتی رسول الله علیهما یقبلهما...»؛ «(وقتی سرهای شهدا به همراه اسراء وارد کاخ عبیدالله شد) ابن زیاد با چوب به میانه دو دندان پیشین حسین (ع) می‌زد. زید بن ارقم؛ ابن زیاد را مورد خطاب قرار داد و گفت: این چوب را بردار؛ این دو دندانی است که به خدا قسم دیدم دو لب رسول الله (ص) بر آن‌ها بوسه می‌زند. آنگاه پیرمرد گریه کرد...» (همان، 207).
بی‌احترامی و جسارت یزید به سر مبارک امام (ع): «و جعل یزید ینکت بالقضیب ثغر الحسین حین وضع رأسه بین یدیه!!! فقال أبو برزه الأسلمی أتنکت ثغر الحسین؟ لقد أخذ قضیبک من ثغره مأخذا!!!...»؛ «هنگامی که سر حسین (ع) در برابر یزید قرار داشت، با ترکه‌ای به دندان او می‌زد؛ ابوبرزه اسلمی گفت: آیا دندان حسین (ع) را می‌شکنی؟ چوبت را از دندان او بردار. چه بسیار دیده‌ام، رسول خدا (ص) آن را با آب دهانش تازه گردانیده است (یعنی: حسین (ع) را می‌بوسید) اما به راستی، ای یزید؛ روز قیامت شفیع تو ابن زیاد است و حسین (ع) می‌آید در حالی که شفیع او محمد (ص) خواهد بود» (همان، 214-216).
4. نتیجه
منابع معتبر اهل سنت درباره حادثه کربلا و شهادت امام حسین (ع)، یزید را عامل اصلی شهادت امام حسین (ع) معرفی می‌کنند. گرچه معاویه با به شهادت رساندن امام حسن (ع) راه را برای به قدرت رسیدن فرزندش یزید هموار کرد. یزید نیز با تهدید و ارعاب امام حسین (ع) به ترور و قتل؛ ایشان را از مدینه و مکه خارج ساخت و امام (ع) نیز راهی جز خروج از دو مکان مقدس و رفتن به کوفه نداشت. یزید که از هدف امام (ع) باخبر شد؛ عبیدالله بن زیاد را به کوفه فرستاد و لشگری را مجهز کرد تا امام حسین (ع) را به شهادت برسانند. چنانکه مورخ مشهور حنبلی می‌گوید، یزید حکومتش را با به شهادت رساندن حسین (ع) آغاز کرد و حکومتش را با واقعه حره به پایان رساند. یزید به سبب حادثه کربلا مورد نقد اهل سنت قرار گرفته و دیدگاه‌های گوناگونی در این بازه مطرح شده است. تا جایی که گروهی از اهل سنت، یزید را به دلیل حادثه کربلا، شهادت امام حسین (ع) و اسارت خاندان اهل بیت (ع) لعن می‌کنند.
یکی از موضوعاتی که مورد توجه اهل سنت بوده، کیفیت شهادت امام حسین (ع) می‌باشد. در منابع تاریخی گزارشی از واقعه جان‌گداز کربلا بیان شده است که در آن‌ها به نحوه و کیفیت شهادت امام (ع) و اصحاب ایشان پرداخته‌اند. در این گزارش‌ها به مصائبی همچون: تنهایی و غربت امام حسین (ع)، عطش و تشنگی امام (ع)، تعداد جراحات و ضربات وارده بر امام (ع)، حمله به خیمه‌ها در جلوی چشم امام(ع)، غارت خیمه‌ها؛ غارت اموال و وسایل شخصی امام (ع)، عبور دادن زنان و کودکان از قتلگاه، به نیزه زدن سرهای مبارک شهدا، اسارت اهل بیت (ع)، اهانت و بی‌احترامی به سر مبارک امام (ع) در کوفه و شام و... اشاره شده است.
