سفرنامه زائران ایرانی
سنت سفرنامه نویسی از دیر باز، به شکل محدود، در بین اقوام و ملل دنیا مرسوم بوده، لیکن در دو قرن اخیر توسعه و رواج قابل توجهی یافته است. سفرنامه نویسان، هر یک با تخصص ها و گرایش های فکری خود تلاش کرده اند تا آداب و رسوم مردم در شهرها و روستاها را بازگو نموده، به تشریح و توصیف اماکن و آثار تاریخی و حوادث و رویدادهای بین راه بپردازند.
پس از نهضت عاشورا، اخبار آنچه در کربلا رخ داده بود، دهان به دهان گشت و سیل خروشان شیعیان آل محمد، از هر کوی و برزن، رو به کربلا آوردند، در حالی که نام حسین علیه السلام را زمزمه می کردند و جانشان در رثا و سوگواری آل محمد، مترنّم بود.
مسافرت به کربلا در آن روزگار، کار آسانی نبوده، بلکه، خطرها و تهدیدات بسیاری برای زائران در پی داشته است. زائران ناگزیر بوده اند خود را به تحمل مشقّات گوناگون عادت دهند تا بتوانند به قبر سیدالشهدا برسند و آن را زیارت کنند. این مشکلات، گاه به موضع گیری‌ها و سیاست های دولت های حاکم در عراق در ارتباط با امام حسین (ع) مربوط می شده و گاه با خطرهای طبیعی بین راه، همچون مواجه شدن با حیوانات درنده، به خصوص برای کسانی که از راه های دور برای زیارت نجف و کربلا،پیاده روی می کردند، همراه میشده. شاید بتوان نیروهای امنیتی حکومت بنی امیه را مهمترین خطر دانست ،چرا که با حضور همیشگی خود ، زائران را دستگیر می کردند و به مقرّ حکومت می فرستادند و در این میان کمتر کسی می توانست خود را از دسترس نیروهای امنیتی دور نگاه داردتا به لطایف الحیلی به زیارت قبر امام حسین علیه السلام توفیق یابد.
متاسفانه وضعیت شیعه در طول قرن ها به همین صورت بود. در راه زیارت امام حسین (ع) از سوی حکومت های ظالم، مشکلات و گرفتاری های فراوان می دیدند و همواره در راه زائران، موانع گوناگون ایجاد می گردید. اما باز هم زائران به زیارت عتبات عالیات مشرف می شدندو در این میان، برخی از زائران خصوصاً زائران ایرانی در دوره قاجار اقدام به ثبت و ضبط شنیده ها و دیده های خود کرده اند. اطلاعاتی که در ادامه در اختیار خواننده قرار خواهد گرفت بر اساس همین منابع است .
مسیر عبور زائران به عتبات عالیات
بر اساس گزارش های دردسترس، مسافرت زائران ایرانی به عتباب بیشتر به صورت گروهی و با کاروان بوده است. زمان حرکت کاروان ها با توجه به فصل سرما و برداشت محصولات تعیین می شده است .از این رو غالب سفرها در پاییز آغاز می شده که هوای عراق، خنک تر بوده و در ایران کار کشاورزی سبک تر می شده است.[1] اماتعدادبالای سفرهای زیارتی، در ایام محرم و صفر و اعیاد،به قوت خود باقی بوده است .[2]
تأمین امنیت راههای منتهی به عتبات برای دولت قاجار و عثمانی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است ،زیرا: مسیر عتبات در دوره قاجار زمینه مبادلات محصولات کشاورزی مانند غلات، برنج و میوه های تولید شهرهای بین راه و صنایع دستی همانند قالی بوده است
زائران ایرانی برای رسیدن به عتبات عالیات، یکی از دو مسیر زیر را انتخاب می کرده اند:
1. جاده غرب کشور، که جاده تهران – کرمانشاه بوده است. این مسیر به دلیل نزدیکی، برای زائران تمام نقاط ایران به غیر از جنوب کشور، مقرون به صرفه تر بود. و جاده اصلی عتبات محسوب می شد.
2. مسیر جنوب کشور، که از طریق خرمشهر – بصره بوده است.[3]
با توجه به اطلاعاتی که سفرنامه نویسان به ما می دهند، مسیر اصلی عتبات از تهران تا کربلا بدین گونه بوده است: کاروان ها معمولاً از تهران و از حضرت عبدالعظیم (ع) و شهر ری حرکت می کرده اند[4] و سپس از حسن آباد و روستای علی آباد و از کاروانسرای منظریه، که منظرگاه حضرت معصومه (س) می باشد[5] وارد قم گردیده و از آنجا به تاج خاتون و سیاوشان و ولاشگرد رهسپار می شدند. منزل های بعد از آن به ترتیب، روستای ساروق، دیز آباد، قوزان و پس از عبور از گردنه ننج به اسد آباد، کنگاور، صحنه و بیستون، کرمانشاه، ماهیدشت، هارون آباد، کرند، پایین طاق، میان طاق، پل زهاب و در نهایت به قصر شیرین[6] در داخل مرز ایران می رسیدند.
و پس از گذشتن از گمرک خانقین وارد خاک عثمانی گردیده و به قزل رباط و شهربان یا مقدادیه، بعقوبه، خان امیریه و شهر کاظمین و بغداد و از آنجا به محمودیه و مسیب و به کربلا[7] و از این شهر از دو مسیر آبی[8] و یا از جاده خاکی[9] راهی شهر نجف می گشتند.
(بر این اساس، از تهران تا کربلا یک صد و شصت فرسنگ بوده است[10] و هر فرسنگ معادل 5 یا 6 کیلومتر می باشد.)
مسیر جنوب هم از شیراز به سمت بهبهان، اهواز، خرمشهر، از آب به بصره و پس از آن از دومسیر آبی و خاکی به کربلا می رفتند.
اسناد جغرافیای تاریخ و نگاه به امروز حاکی از آن است که، راه ها چنان دستخوش تغییر نشده اند مسیر ها بدون تغییر مانده و فقط کاروان سرا ها و روستا ها و شهر های جدید در این بین اضافه و یا کم شده اند.
امنیت راه عتبات
امنیت راه، یکی از حوزه های مهم و اساسی نیازهای جامعه بشری بوده و هست و توجه به بدان و اهتمام به تامین آن ضرورتی غیر قابل انکار تلقی می شود. تأمین امنیت راههای منتهی به عتبات برای دولت قاجار و عثمانی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است ،زیرا: مسیر عتبات در دوره قاجار زمینه مبادلات محصولات کشاورزی مانند غلات، برنج و میوه های تولید شهرهای بین راه و صنایع دستی همانند قالی[11] بوده ،از سوی دیگر فعالیت های بازرگانی، سیاسی و نظامی و خصوصاً مذهبی باعث افرایش اهمیت شاهراه مسیر عتبات عالیات می شده و از جاده عراق به حجاز که در این مسیر واقع شده، برای رفتن به حج نیز استفاده می شده و زائران زیادی برای حج و عتبات از این مسیر استفاده می کردند.
با وجود امنیت نسبی ، مسیر عتبات به وسیله برخی از افراد سرکش در زمان های مختلف مورد تهدید قرار می گرفته و به زوار تعرض می شده است .[12]به همین دلیل ،حکمران منطقه مانع از خروج کاروانها در زمانهای مشخص از شهرمی شدند [13] .حتی از سوی حکومت قاجار در مسیر کرمانشاه به قصر شیرین[14] و از سوی حکومت عثمانی در مسیر خانقین به بغداد[15] و یا کربلا به سربازانی را برای محافظت از کاروانهای زائرین گماشته می شدند و یا سربازانی را با کاروان ها در مسیرهای پر خطر اعزام می گشتند.[16]
کاروانسراها و امنیت زوار در داخل آنها
کاروانسراها تا یک صد سال پیش در تمام فصول سال پناهگاه کاروانیان بوده اند. ابنیه پراکنده در جاده ها در رفع خستگی مسافران در برابر ناسازگاری و قهر طبیعت مانند، طوفانهای مهیب شن، برف و بوران و سرمای شدید گردنه کوهها و گرمای سوزان ایران و عراق آسایشگاه خوبی برای زائران بوده اند و حتی کاروانسراها پناهگاه امنی برای کاروانیان در برابر دزدان و راهزنان بود که پیوسته در کمین کاروان ها بودند.
کاروانسراها دوگونه بودند، کاروانسراهای بین راه که مأمن مسافران بود و کاروانسراهای داخل شهر، که کارکردی کاملاً تجاری داشتند و بیشتر به عنوان بارانداز و محل داد و ستد کالاهای مختلف بود.
در سفرنامه های موجود ، توجه ویژه نویسندگان، به کاروانسراهایی است که در مسیر حرکت شان به عتبات در آنها بیتوته می کرده اند. به طوری که در موارد بسیاری به توصیف بنا[17] و سازندگان آنها[18] و چگونگی حضور زوار در داخل آنها و مهمتر از همه به اوضاع داخلی و امنیت آنان پرداخته اند.[19]
وضعیت درمانی و بهداشتی
دقت در سفرنامه ها، وضعیت درمانی و بهداشتی زائران در مسیر راه و خصوصاً در شهرهای مقدس کربلا و نجف را روشن می سازد. ساختن بیمارستان در کرمانشاه، برای مداوا و معالجه زائران بیمار[20] و قرنطینه کردن کسانی که به بیماری وبا مبتلا بوده اند[21] و احداث حمام برای زوار[22] از جمله اقدامات دولت قاجاریه و دولت عثمانی در این زمینه بوده است .اما اوضاع بهداشتی در برخی از شهرها و روستاها بسیار وخیم و نابسامان بوده است. خان افغان درباره وضعیت بهداشتی پاطاق چنین می نویسد: «اهالی آن طماع و نافهم که پاک و نجاست را فرق نمی گذارند و در این قراء چاه مبرز، رسم نیست و درب خانه های ایشان پر از کثافت است.»[23]
همچنین داماد عمیدالملک آب حمام کرند را چنین توصیف می کند: «حمام بود، ولی آب این حمام از تمام مبال ها رد می شود بعد به باغ می رود. همین آب را حمام هم می برند.»[24]
وجود حشرات موذی خصوصاً کنه و کک در منازل و استراحتگاه[25] و راه مقابله با آنها[26] از دیگر اطلاعات است که در سفرنامه ها آمده است.
چگونگی حمل جنازه به عتبات
با توجه به اعتقادات شیعیان درباره تقدس سرزمین عتبات عالیات، سالانه تعداد زیادی جنازه، به آن جا برده می شد تا در جوار مزار امامان به خاک سپرده شوند.[27] حمل جنازه با رعایت کامل بهداشت از طرف دولت عراق انجام پذیر بود. به طوری که پزشک قنسولگری ترک که از سوی شورای بهداشتی اسلامبول در این ایالت نمایندگی رسمی داشت، جنازه اشخاصی را که پیش از مرگ وصیت کرده اند در جوار ائمه معصومین به خاک سپرده شوند، معاینه می کرد و اجازه ی عبور تنها برای جنازه هایی صادر می شد که حداقل سه سال از تاریخ درگذشت صاحبان آنان گذشته و محقق شود که جسد کاملا خشک شده است.[28]
برای جنازه ها مکان های جداگانه در کنار کاروانسراها وجود داشت[29] و عبور جنازه در داخل شهر بغداد ممنوع بوده است. علاوه بر این، دولت عراق مبلغی را به عنوان عوارض ،برای ورود هر جنازه دریافت می کرد.
مطالعه کتاب «سفر به اقلیم عشق» و دقت در مطالب سفرنامه های آن، اطلاعات ارزشمند دیگری همانند، میزان مخارج سفر شهروندان ایران به عتبات عالیات، سوغاتی زائران، برخی از آداب و رسوم متداول در فرهنگ مردم ساکن در شهرهای کربلا و نجف خصوصاً در اعیاد و ایام سوگواری ها به خوانندگان ارائه می‌دهد.
