مقام‌های رأس الحسین در دمشق

بنا بر برخی اقوال سر امام حسین(ع) در دمشق به خاک سپرده شد. اما در اینکه در قصر یا بوستان و یا قبرستانی در دمشق [1] دفن شده، اختلاف است. گزارش‌های دیگری محل دفن سر را دروازۀ فرادیس مسجد دمشق، سر دو ستون سمت راست محراب، در مقابل مسلمانان دانسته‌اند.[2]

مسجد جامع دمشق

 ساختمان این مسجد در طول تاریخ به عنوان معبد استفاده می‌شد. در سال چهاردهم یا هفدهم هجری با فتح دمشق به دست مسلمانان، نیمی از آن بر اساس مصالحه‌ای که صورت پذیرفته بود، همچنان به صورت کلیسا باقی ماند و نیم دیگر به مسجد تبدیل شد. مساحت اولیۀ آن بر اساس آنچه که ابن جبیر نقل کرده است، از شرق به غرب یعنی در طول دویست قدم (حدود 150 متر) و از سمت جنوب به شمال یعنی در عرض 135 قدم (حدود صد متر) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع می‌رسیده است.[3] وقتی معاویه بن ابی سفیان در شام ولایت و حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمۀ باقیمانده از کلیسا به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند؛ پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند؛ تا اینکه ولید بن عبدالملک مسیحیان را راضی کرد که نیمۀ باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود.[4]

در مسجد اموی، چهار تالار مستطیل شکل وجـود دارد که از قدیم نام خلفا بر آنها نهاده شده است.

«مقام حضرت علی (ع)» در شمال شرقی که بعدها به «رأس الحسین» معروف شد واقع است.[5] هنگامی که کاروان اسرا و سرهای بریدۀ شهداء به سمت دمشق در حرکت بود، سر مبارک امام حسین (ع) در پایان همۀ سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده می‌شد. پس از مجلس یزید به فرمان یزید سر مبارک را از مجلس بیرون بردند و به همراه سایر سرهای شهداء سه روز بر باب القصر آویزان کردند.[6] پس از آن مدت، سر مبارک امام حسین (ع) را پایین آوردند و در گوشۀ شمال شرقی مسجد در اتاقکی قرار دادند.

برای رسیدن به مقام امام زین‌العابدین (ع) ابتدا باید از تالار بزرگ سرپوشیده‌ای در شرق صحن مسجد اموی عبور کرد. در دیوار ضلع شرقی اتاق زیارتگاه، محرابی وجود دارد که درون ضریحی از چوب و شیشه قرار گرفته است. در کتیبۀ بالای این محراب، این محل  مکان نشستن امام زین‌العابدین (ع) معرفی شده است. در کنار محراب، طاقچه یا فرورفتگی کوچکی در داخل دیوار وجود دارد که پوشش نقره‌ای دارد. زائران با وارد کردن سر خود به این طاقچه آن را می‌بوسند. در کنار آن، ورودی مقام رأس الحسین (ع) قرار دارد.

این زیارتگاه شامل اتاقی مربعی شکل است و گنبد کوچکی دارد. در زاویۀ شمال غربی آن، یعنی در نقطه‌ای که دقیقاً پشت آن طاقچۀ مقام امام سجاد (ع) قرار دارد، ضریحی نقره‌ای به صورت مستطیل با ابعاد یک در یک و نیم متر به چشم می‌خورد که گفته می‌شود محل قرار دادن سر مبارک امام (ع) است. داخل این ضریح، پایه‌ای مستقر شده و بالای آن شیئی به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است. این ضریح از سوی محمد برهان‌الدین، داعی اسماعیلیان بهره هند، در سال 1414 ق/ 1993م نصب شده است.

مقام رأس الحسین در بعلبک

چنانکه در برخی کتب تاریخی آمده، هنگام وقوف کاروان اسرای کربلا در شهر بعلبک، سر مقدس حضرت اباعبدالله الحسین (ع) را روی سنگی قرار دادند. اهالی آنجا پس از آگاه شدن از هویت واقعی اسرا و آن سر مبارک، در آن مکان مسجدی احداث کردند. برخی معتقدند ماجرای راهب مسیحی ظاهراً در این شهر اتفاق افتاده است. اطلاعات تاریخی زیادی در مورد این مکان در دسترس نیست. امروزه با وجود تخریب بدنۀ اصلی آن، همچنان زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت است.

مقام رأس الحسین در شهر حمص

در شهر حمص، زیارتگاهی از آنِ رأس الحسین (ع) نیز وجود داشته که یکی از نقاط قرار دادن سر مبارک سیدالشهداء (ع) در مسیر انتقال آن از کوفه به شام به شمار می‌آمده است؛ اما امروزه از بین رفته است.[7]

مقام رأس الحسین در شهر حماه

در یکی از محلات قدیمی شهر حماه، در پایین تپۀ قلعۀ این شهر، مسجد و زیارتگاه رأس الحسین (ع) وجود دارد که امروزه به نام «مسجد الحسنین (ع)» شناخته می‌شود. بر اساس کتیبه‌ای بر سردر آن، بنای مسجد بر اثر زلزله‌ای ویران شده و در سال 552 هجری به دست سلطان نورالدین محمود بن زنگی بازسازی شده است. این موضوع نشان‌دهندۀ آن است که قدمت بنا به اوایل قرن ششم هجری می‌رسد. بخش‌های اصلی مسجد عبارت‌اند از: شبستان، صحن و رواق شمالی آن.

شبستان مسجد دو گنبد تاریخی دارد و در غرب آن مناره‌ای مربع موجود است. این زیارتگاه را نیز باید یکی از نقاط محل قرار دادن سر امام حسین (ع) به شمار آورد؛ در حالی‌که امروزه در داخل آن، مکانی به عنوان مقام رأس الحسین (ع) وجود ندارد. اما در ضلع شرقی صحن، مزاری منسوب به حضرت یونس پیامبر (ع) وجود دارد که شاید همان مقام رأس الحسین (ع) بوده است.

مقام رأس الحسین در مَعَرَّه النعمان سوریه

مَعَرَّه النعمان از دیگر شهرهای استان ادلب است که در میان راه دو شهر حماه و حلب واقع است. در مرکز شهر، مسجد جامع تاریخی و وسیعی وجود دارد که پیشینۀ آن به قرون نخستین هجری می‌رسد. در ضلع جنوبی صحن مسجد، طاقچۀ کوچکی وجود دارد که نزد اهالی شهر به عنوان مقام رأس الحسین (ع) شناخته می‌شود و در برخی سفرنامه‌های فارسی حج در دورۀ قاجار نیز بدان اشاره شده است؛[8] اما امروزه جامعۀ شیعه از وجود این مزار ناآگاه است.

مشهدالحسین یا مسجدالنقطه در حلب سوریه

در شهر حلب، زیارتگاهی به نام مشهد الحسین (یا رأس الحسین) در دامنۀ کوهی کم‌ارتفاع در میان بافت جدید شهر قرار دارد که در گذشته به کوه جوشن شهرت داشته است. در وجه تسمیۀ این کوه گفته‌اند: از زمانی‌که شمر بن ذی‌الجوشن به همراه اسرای اهل بیت و سرهای شهدای کربلا در آن توقف کرد، به کوه جوشن معروف شد.[9]

دربارۀ علت ساخته شدن مشهد رأس الحسین (ع) گفته شده است: سر امام حسین (ع) را در این محل بر زمین گذاشته‌اند و قطره‌ای از خون ایشان بر سنگی چکیده است؛ سپس این مشهد را برروی آن بنا کردند.[10] برخی نیز آن را محل دیر راهب قِنَّسرین دانسته‌اند[11]؛ که به نقل ابن شهرآشوب، سر مبارک را از لشکر یزید امانت گرفت و در دیر خود گذاشت و سرانجام اسلام آورد.[12]

با استناد به بررسی‌های باستان‌شناسی، چنین نتیجه‌گیری شده که این بنا در آغاز فقط شامل یک گنبد بوده است و قدمت آن را از دورۀ عمر بن عبدالعزیز (99-101 ه.ق) حدس زده‌اند. سپس در دورۀ سیف‌الدوله حمدانی (333-356 ه.ق)، نخستین حاکم سلسلۀ حمدانیان، توسعه یافته و در دوره‌های بعدی نیز بارها بازسازی شده و توسعۀ بیشتری یافته است.[13]

این زیارتگاه در جنگ جهانی اول به عنوان انبار مهمات جنگی ارتش ترک استفاده شد. در پایان جنگ، به علت یورش مردم به آن، مهمات داخل آن منفجر شد و بنا به کلی ویران گردید.[14] پس از این حادثه، زیارتگاه به مدت چند دهه به صورت ویرانه رها شد؛ تا اینکه با تلاش و پیگیری «جمعیه الإعمار والإحسان» ـکه به همّت شیعیان حلب تأسیس شدـ و با پشتیبانی مراجع تقلید و با نظارت ادارۀ آثار تاریخی حلب، در فاصلۀ سال‌های 1961-1967م به شکل پیشین خود بازسازی شد.[15]

مشهد الحسین، بنای تاریخی عظیمی است که به تمامی از سنگ ساخته شده است و از آثار بسیار مهم معماری اسلامی در حلب به شمار می‌آید. بنا دو صحن کوچک و بزرگ دارد. صحن کوچک قدیمی‌تر از صحن بزرگ است و برروی آن سقف مجازی جدیدی نصب شده است. در اطراف صحن کوچک بخش‌های مختلفی از جمله شبستان، ایوان، رواق‌ها و سایر ساختمان‌ها قرار دارد. در داخل ضریحی کوچک در ایوان بنا، سنگی وجود دارد که گفته می‌شود سر امام حسین (ع) را برروی آن گذاشته‌اند. در حال حاضر ساختمان جدید و وسیعی به عنوان درمانگاه و مدرسۀ علوم دینی در جنوب ساختمان زیارتگاه ایجاد شده است.

زیارتگاه‌های منسوب به رأس مطهر امام حسین (ع) که در کشور سوریه وجود دارند در بالا معرفی شد. در قسمت دیگر به «زیارت‌گاه‌های دیگر کشورها» پرداخته‌ شده است.