اگر چله نبود، نطفه کودک کی علقه می‌بست؟ اگر چله نبود، چله خانه از کجا می‌آمد؟ اگر چله نبود، مرگ کی نگاه برمی‌داشت؟ اگر چله نبود، اربعین از کجا می‌آمد تا عشق زنده بماند و یاد سیدالشهدا همراه ما؟ راستی که زه کمان را چله گویند تا چله نشینی کنیم چهل و اربعین را.

گاهی از شدت حضور نور به روشنایی خیره کننده آن بی توجه می‌شویم و شاید از همین روست که گاهی فراموش می‌کنیم برخی چیزها مانند اعداد از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و ما کمتر بدان ها توجه می‌کنیم. اعداد از این گونه اند و عددهایی مانند «7» و «40» در فرهنگ ایران باستان و اسلامی همواره قداست خاصی داشته است، کما اینکه بین ادیان و فرهنگ‌های دیگر نیز ردپایی از این قداست وجود دارد.

موضوع مورد بحث ما اربعین است که همان 40 فارسی است. به چهلمین شب شهادت سیدالشهدا، امام حسین (علیه السلام)، مصادف با روز بیستم ماه صفر، اربعین گفته می‌شود و ایرانیان که همواره به عزیزان اهل قبور توجه خاصی دارند و در چهلمین روز درگذشت آنها، مراسم ویژه‌ای به این عنوان برگزار می‌کنند.

عزاداران امام حسین (ع) نیز پس از سوگواری از آغاز محرم تا روز عاشورا (که عزاداری ها به اوج خود می‌رسد) با یاد سالار شهیدان، اربعین را با مراسم باشکوهی زنده نگه می‌دارند. عزاداری و افروختن شمع، شایع‌ترین رسم در این روز به شمار می‌رود که در واقع نمادی از شعله‌ور بودن عشق حضرت حسین (ع) در دل‌هاست.

اربعین حسینی هرساله همزمان با 20 صفر هجری قمری در کشورهای مختلف و شهرها و روستاهای سراسر ایران برگزار می‌شود و عاشقان حسین بن علی (ع) با زنده نگه داشتن این روز نشان می‌دهند 40 روز در سوگ او گریسته‌اند و شب زنده‌داری کرده‌اند. در یک جمله، عزاداری آنها را می‌توان نشان از تداوم راه حسین (ع) دانست.

روایت است جابربن عبدالله انصاری و عطیه عوفی، در اولین اربعین شهادت امام حسین (ع) موفق به زیارت قبر سیدالشهدا شدند. در همین روایت آمده، کاروان اسرای اهل بیت (ع) نیز در بازگشت از شام‌، در راه مدینه توانستند هنگام عبور از کربلا، با جابربن عبدالله انصاری دیدار کنند. (این روایت به وسیله برخی مورخان نفی شده است).

اربعین در فرهنگ اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است که قبل از آن به نمونه هایی از نمود عدد 40 در تاریخ و فرهنگ انسان توجه می‌کنیم ؛ چله نشینی برای نزدیکی به معبود در میان شیعیان، خلوص 40صبح [1]دعا خواندن برای 40 مومن[2] و رسیدن به کمال در سن 40سالگی، همگی نشان از ارزش اربعین دارند و اربعین بزرگداشت اهالی قبور (خانواده، دوستان و بزرگان) و سالار شهیدان از همین روست.

روایت است جابربن عبدالله انصاری و عطیه عوفی، در اولین اربعین شهادت امام حسین (ع) موفق به زیارت قبر سیدالشهدا شدند. در همین روایت آمده، کاروان اسرای اهل بیت (ع) نیز در بازگشت از شام، در راه مدینه توانستند هنگام عبور از کربلا، با جابربن عبدالله انصاری دیدار کنند.

تعزیه

 تعزیه که از تعزیت می‌آید، به طور عموم به عزاداری کردن اطلاق می‌شود. این کلمه در عین حال برای برپاداشتن مجلس عزا برای حسین بن علی (ع) و نمایش دادن وقایع کربلا و حوادثی که بر سر برخی از ائمه آمده، مورد استفاده قرار می‌گیرد. تعزیه در واقع همان نمایش مذهبی و شبیه خوانی است که به برپا دارنده مجلس تعزیه، تعزیه دار و به کسی که در تعزیه نقشی ایفا می‌کند و اشعار مخصوص را می‌خواند، تعزیه خوان می‌گویند. به کارگردان و مدیر تعزیه، تعزیه گردان و محل انعقاد مجلس تعزیه نیز، تعزیه داری گفته می‌شود.[3]

با این که تعزیه امروزه به عنوان یک بازی نمایشی یادآور مظلومیت امام حسین (علیه السلام) و یاران باوفایش است، در واقع نمایشی مردمی است که در تاریخ ایران، سابقه دارد.

محققان بر این باورند که «یادگار زریر» یا «یادگار زریران» در دوران ساسانیان و «سوگ سیاوش» بسیار به تعزیه امروزی که در سوگ حماسه آفرینان کربلا برگزار می‌شود، شباهت داشتند. در یادگار زریر، رامشگران و خنیاگران، مراسمی درباره «زریر» که در راه دین زرتشتی جان خود را فدا کرد، برگزار می‌کردند.

در سوگ سیاوش یا سیاووشون نیز برگزارکنندگان مراسم داستان یک شاهزاده جوان را روایت می‌کردند که از دست پدر کینه توزش از ایران می‌گریزد و به توران زمین می‌رود. در آنجا نیز به فرمان افراسیاب کشته می‌شود.

با این حال، آنچه بیشتر پژوهشگران بر آن متفق اند، این موضوع است که مراسم تعزیه، در قرن چهارم هجری به فرمان معزالدوله دیلمی در ایران رسمیت یافت و هر ساله برگزار شد. جمشید ملک پور در سیر تحول مضامین در شبیه خوانی (تعزیه) می‌نویسد: مضمون شبیه خوانی رویارویی دو نیروی خوب و بد، خیر و شر، نیکی و بدی و نور و ظلمت است و به همین دلیل شبیه به عنوان یک هنر دینی طرح ثابت داستانی مختص به هنرهای دینی را داراست . طرحی که در همه مذاهب و در انواع هنرهای دینی تقریباً به طور همسان وجود دارد و در شبیه خوانی نیز در هیئت اولیا و اشقیا و رویارویی این دو در مقابل هم حیات این بن مایه دینی و روایی ادامه می‌یابد.

تعزیه گردانان، مقتل نویس و معین البکاء نیز خوانده می‌شوند. این نمایش با کرنا نوازی و دمیدن شیپور و کوبیدن طبل و دهل آغاز می‌شود.

آیین های محرم در ایران

عزاداری شیعیان ایران در دهه محرم چنان فراگیر است که پرداختن به آن، مجال ویژه‌ای می‌طلبد، با این حال، مروری خواهیم داشت بر برخی از مراسم در این دهه.

مردم بندرعباس، صبح تاسوعا تابوت‌هایی را از حسینیه‌ها بیرون آورده و از شهر خارج می‌کنند تا به طرف قدمگاهی که مردم معتقدند به حضرت علی (ع) منسوب است، ببرند. اهالی بر این باورند که با رقص دجله به طرف این قدمگاه حرکت نمادین فرزند به سوی پدر و دیدار با او انجام می‌شود.

مردم تالش، در شب ششم محرم به یاد حضرت عباس (ع) تشتی که روی آن را با پارچه ای سیاه پوشانده اند، در محله ها به گردش درمی آورند و مردم نیز نذورات خود را اهدا می‌کنند که توسط تشت گردانان، جمع آوری می‌شود. تالشیان ماسوله همچنین در روز هفتم مراسم «علم گیری» یا «طوق بندی» اجرا می‌کنند. ابتدا علم همه مساجد ماسوله را به طرف مسجد جامع می‌برند. پس از گردهمایی در برابر در مسجد و نوحه خوانی و سینه زنی علم‌ها به مساجد مختلف بازگردانده می‌شود.

از حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل است که هر کس 40 روز اعمال خود را برای خداوند متعال خالص کند، چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود.(به پاورقی 1 مراجعه شود)

مردم دزفول، طاقی با 4گلدسته به حرکت درمی‌آورند که روی آن به سبک نقاشی های قهوه خانه‌ای، صحنه‌هایی از عاشورا به تصویر درآمده است . این طاق «شیدونه» نام دارد و نذورات مردم در آن پخش می‌شود. شیدونه‌ها به بزرگانی که در روز تاسوعا نقش داشته اند، اختصاص دارد.

زنان و دختران جوان بیرجندی، غروب تاسوعا و عاشورا به هفت حسینیه و مسجد می‌روند و برای برآورده شدن نذر خود، شمع روشن کرده و در بین مردم، نقل و نبات و خرما توزیع می‌کنند.

یکی از معروف ترین مراسم دهه محرم در اردبیل، رسم «تشت گذاری» است . دسته سینه زنان و زنجیرزنان، به محل‌هایی که تشت گذاشته شده، می‌روند و تشت‌ها را به حرکت درآورده و ضمن پر کردن تشت‌ها از آب، فاتحه می‌خوانند.

در میان مردم مازندران نیز کسانی که نذر شیر دارند، روز هشتم و نهم و دهم محرم، همراه نخل گردانی، شیر پخش می‌کنند. مراسم به این ترتیب برگزار می‌شود که نخل به در خانه هر کس می‌رسد، صاحبخانه نذر خود را به جا می‌آورد. نخل گردانی در اغلب مناطق ایران در روزهای محرم انجام می‌شود. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی آورند. مردم یزد به آن «نقل» نیز می‌گویند. نخل از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو است. دکتر اسلامی ندوشن می‌گوید: «با آن که نخل هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده می‌شود.»

در باورهای مردم آذربایجان، «علمی» در روز عاشورا بنا به نذر و نیاز اهالی، به جوشش درمی‌آید و علم گردان را به این سو و آن سو می‌کشاند. اگر چنین حالتی رخ دهد، علم گردان درمی یابد که نذرش ادا شده و سر بر شانه علم می‌گذارد.

برخی از مردم آران و بیدگل، نذر می‌کنند در ایام دهه اول محرم و مخصوصا روزهای تاسوعا و عاشورا (بویژه وقتی که ماه محرم به فصل گرما می‌رسد) با به دوش کشیدن مشک‌های چرمی، میان عزاداران حسینی، آب توزیع کنند.

در فرهنگ تشیع، مردان در سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع) و یارانش، نقش فعال‌تری دارند اما در میان مردم ایلام، زنان در رسم «چایینه» دیگر تنها شاهدان اندوهگین نیستند و به اجرای مراسم ویژه‌ای می‌پردازند. از جمله این چایینه‌ها می‌توان به چایینه حضرت قاسم (علیه السلام) در روز هفتم، چایینه حضرت عباس (ع) در روز هشتم، چایینه امام حسین (ع) در روز دهم و چایینه روز اربعین حسینی اشاره داشت .به طور مثال در چایینه قاسم، بر تن دختری جوان و ازدواج نکرده لباس عروسی می‌پوشانند و پس از آن چایینه خوان‌ها، این رسم را به جا می‌آورند. 

عدد مقدس 40

نطفه انسان پس از 40 روز علقه می‌شود.

حضرت آدم، 40 شبانه روز در کوه صفا راز و نیاز کرد و در سجده بود.[4]

میان خداوند و حضرت موسی، 40 شبانه روز وعده داده بود تا دیدار صورت گیرد و تورات نازل شود.[5]

برای دیدن حضرت خضر باید 40 صبح خانه را آب و جارو کرد تا حضرتش رخ بنماید.

قوم بنی اسرائیل 40 سال از ورود به سرزمین موعود ممنوع شد.[6]

حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله وسلم )، 40شبانه روز در غار حرا عبادت کرد.

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در 40 سالگی به نبوت رسید.

از حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) نقل است که هر کس 40 روز اعمال خود را برای خداوند متعال خالص کند، چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می‌شود.(پاورقی1)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) می‌فرمایند: اگر کسی 40 ساله شد و خیرش بر شرش غلبه نکرد، آماده رفتن به جهنم می‌شود.[7]

حضرت محمد (ص): مردمان طالب دنیایند تا 40 سالشان شود. در روایتی آمده است : بنده وقتی به 40 سالگی می‌رسد، خداوند به 2 فرشته مراقب او دستور می‌دهد بر این بنده سخت گیرید.

نقل است از امیرمومنان (ع) که می‌فرمایند اگر 40 مرد با من بیعت می‌کردند، در برابر دشمنانم می‌ایستادم.[8]

پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: اگر از امت من کسی 40 حدیث حفظ کند که در امر دین به او یاری رساند، خداوند، او را در روز قیامت، فقیه و عالم محشور می‌کند.[9]

کسی که شراب‌خواری کند، نمازش تا 40 روز مقبول واقع نمی‌شود.

کسی که 40 روز طعام حلال بخورد، قلبش نورانی می‌شود.

کسی که لقمه حرام بخورد تا 40 روز دعایش مستجاب نمی شود.

زمستان در دوران ایران باستان به 2 بخش چله بزرگ و چله کوچک تقسیم می‌شود.

واژه اربعین به معنای چهل، در 4 آیه قرآن کریم آمده است.

برخی مردم ایران از جمله کرمانی‌ها بر این باورند که اگر در شام غریبان شهدای عاشورا، در 40 تکیه و منبر، 40 شمع افروخته شود، امام حسین (ع) و شهدای کربلا، شمع افروزنده را مورد توجه قرار می‌دهند.

[1] قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَا أَخْلَصَ عَبْدٌ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً إِلَّا جَرَتْ یَنَابِیعُ الْحِکْمَهِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ.

[2] عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ قَدَّمَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ.

امام صادق عفرمود: هر که چهل مؤمن را (در دعا) جلو اندازد (و بآنها دعا کند) سپس (براى خود) دعا کند دعایش اجابت شود.

الکافی، ج‏2، ص: 509

رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله فرمود: هیچ بنده‏اى چهل روز را با اخلاص بسر نیاورد جز آنکه چشمه‏هاى حکمت از قلب او بر زبانش جارى مى‏شود.

عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج‏2، ص: 69

[3] فرهنگ معین ج 1 ذیل لغت تعزیه

[4] علل الشرائع، ج‏2، ص: 426

[5] سوره الأعراف:  142 وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثینَ لَیْلَهً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَهً وَ قالَ مُوسى‏ لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی‏ فی‏ قَوْمی‏ وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدین‏

[6] الخرائج و الجرائح، ج‏2، ص: 937

[7] قَالَ النَّبِیُّ ص مَنْ جَاوَزَ الْأَرْبَعِینَ وَ لَمْ یَغْلِبْ خَیْرُهُ شَرَّهُ فَلْیَتَجَهَّزْ إِلَى النَّار

مشکاه الأنوار فی غرر الأخبار، ص:169

[8]کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج‏2، ص:667

[9]عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ عَالِماً فَقِیهاً.